سوره حجرات؛ الگویی برای زندگی خانوادگی
سوره مبارکه حجرات از کتاب خدا را «آداب الاخلاق» نامیده‌اند، چرا که رفتار و آداب صحیح حضور در جامعه را به مسلمانان می‌آموزد.
کتاب خدا، راهنما و دستورالعمل‌هایی برای سعادت دنیوی و اخروی انسان‌ها فارغ از قیدهای زمان‌مندی و مکان‌مندی است. این دستورالعمل‌ها نیز ابتدا ناظر به زندگی دنیوی مردم بر مبنای جامعه محوری است.
سوره حجرات سوره چهل‌ونهم قرآن کریم است که آیات آن، مدنی است. این سوره مبارکه را «الأخلاق و الآداب» نیز نامیده‌اند، چرا که آدابِ رفتار صحیح در جامعه را به مسلمانان می‌آموزد و به مکارم اخلاق و فضیلت کرداری و رفتاری رهنمون می‌کند.
از جمله دستورها و آدابی که خداوند بلندمرتبه در این سوره مبارکه به پیروان مکتب وحی می‌آموزد، فرمانبرداری از خدا و رسول اکرم(ص)، بزرگداشت مقام و جایگاه والای پیامبر(ص) در میان مردم و پرهیز از رذائل اخلاقی و پلشتی‌هایی همانند تمسخر دیگران، سرکشی در کارهای مردم، بدگویی، بدگمانی و غیره است. از این آیات حرمت مسخره کردن دیگران، دادن القاب زشت و ناپسند، تجسس کردن در کارهای مردم و کشف بدی‌های دیگران و اطلاع یافتن بر آن، بدگویی و فخر فروشی به نسب و گذشتگان، استفاده می‌شود.
خواندن این سوره مبارکه (همراه با تدبر در آیات نورانی آن) از فضیلت بسیاری برخوردار است؛ در روایتی أبیّ بن کَعب از رسول خدا(ص) نقل کرده است که چنین فرمود: «وَ مَن قَرأ سُورَةَ الحُجُراتِ أعطِیَ مِنَ الأجرِ عَشرَ حَسَنَاتٍ بِعَدَدِ کُلِّ مَن أطَاعَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَن عَصَاهُ.» یعنی «و هر کس سوره حجرات را بخواند، ۱۰ پاداش به تعداد همه کسانی که خدا را فرمانبرداری کرده و یا نافرمانی کرده‌اند، به او داده می‌شود.
خداوند بلندمرتبه در این سوره مبارکه که حاوی اصول اخلاقی و تربیتی اسلام است، ابتدا به مؤمنان دستور می‌دهد از خدا و رسولش(ص) پیشی نگرفته و تقدم نیابند. از عبدالله بن عباس روایت است که در تفسیر این آیه چنین گفت: یعنی، بر خلاف کتاب و سنت سخنی مگویید. به گفته عوفی منظور آیه این است که در برابر سخن پیامبر(ص) کسی سخنی نگوید و سفیان ثوری نیز گفته است: پیشی نگیرید؛ نه با سخن و نه با رفتار.
خداوند متعال در ادامه این سوره، ادب دیگری را تعلیم می‌دهد و آن، مراعات حضور رسول گرامی اسلام و شأن والای آن رسول مهربانی(ص) است. خداوند می‌فرماید: «اى كسانى كه ايمان آوردهايد صدايتان را بلندتر از آوای پيامبر نیاورید و همچنانكه برخی از شما با برخی ديگر سخن مىگوييد، با او به صداى بلند سخن مگوييد؛ مبادا بى آنكه بدانيد كرده‌هايتان تباه شود.»
خداوند در آیه ششم این سوره، به یک اصل مهم اشاره کرده و آن ضرورت تحقیق و بررسی نسبت به خبری است که فردی فاسق ارائه می‌کند. فاسق به‌معنای کسی است که از طاعت به‌سوی معصیت گرایش دارد و از فرمانبرداری الهی، خارج شده است.
در شأن نزول این آیه چنین آمده است: پیامبر اسلام(ص) فردی به‌نام «ولید بن عُقبة بن أبی مُعِیط» را برای دریافت زکات به قبیله بنی مُصطَلَق اعزام فرمود؛ میان ولید بن عقبة و افراد قبیله بنی مصطلق، پیشتر کدورتی وجود داشته است. از این‌رو هنگامی که ولید نزد این قبیله آمد، بدون آنکه با آنان سخن بگوید، از نزدشان گریخت و به مدینه بازگشت. سپس به رسول خدا(ص) گزارش داد، آنان مرتد شده و حاضر به پرداخت زکات نشدند! در این هنگام این آیات نازل شد.
این آیه حاوی درس مهمی برای مسلمانان است و آن لزوم تحقیق درباره سخنان و اخباری است که افراد نااهل به جامعه ارائه می‌دهند. این سخن بدان معناست هنگامی که فرد فاسقی خبری نزد شما می‌آورد، ایمن نباشید که آن سخن دروغ نباشد، بلکه این احتمال را بدهید که او سخنی برخلاف واقع می‌گوید و در خصوص صحت گفتار و خبر وی، لازم است تحقیق کنید.
در ادامه، خداوند متعال به یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های خویش بر مؤمنان اشاره کرده که آن دوستی ایمان و زینت آن در قلب‌های مؤمنان و بیزاری از کفر، تبهکاری و نافرمانی است.
از فضل بن یسار روایت است که گفت: از امام صادق(ع) پرسیدم: آیا دوستی و دشمنی از ایمان است؟ امام(ع) فرمود: آیا ایمان جز دوستی و دشمنی است؟ آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: «حَبَّبَ إلیکُمُ الإیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُم وَ کَرَّهَ الیکُمُ الکُفرَ وَ الفُسُوقَ وَ العِصیَانَ...» یعنی اینکه «خداوند ایمان را برایتان محبوب قرار داد و آن را در قلب‌هایتان زینت بخشید و کفر، فسق و نافرمانی را برایتان ناپسند قرار داده است.»
پروردگار جهانیان در آیه دهم این سوره مبارکه، می‌فرماید: «إنَّمَا المُؤمِنُونَ إخوَةٌ فَأصلِحُوا بَینَ أخَوَیکُم وَ اتَّقُوااللهَ لَعَلَّکُم تُرحَمُونَ؛ جز این نیست که مومنان با یکدیگر برادرند، پس میان برادرانتان صلح و آشتی برقرار نمایید و از خدا پروا کنید؛ باشد که مورد ترحم قرار گیرید.»
در این آیه کریمه، قرآن کریم افراد برخوردار از ایمان را برادر خوانده و از همگان خواسته است در صورت بروز ناراحتی، کدورت و تیرگی در جامعه ایمانی، صلح و دوستی برقرار کنند، چرا که مؤمنان یک نوع ارتباط قلبی تنگاتنگ با یکدیگر داشته و در حقیقت برادران ایمانی یکدیگر به‌شمار می‌روند.
در آیه یازدهم این سوره مبارکه، چنین آمده است: «ای کسانی که ایمان آوردید، مبادا گروهی از شما گروه دیگر را مسخره کند؛ شاید آنان (مسخره‌شوندگان) از آن دسته اول (مسخره‌کنندگان) بهتر باشند و مبادا زنان نیز نسبت به یکدیگر این کار را به انجام رسانند (این حکم، شامل بانوان جامعه نیز می‌شود) شاید آن (دسته از زنان که مورد تمسخر قرار گرفته‌اند) از آنان بهتر باشند. به یکدیگر (با زبان) طعنه مزنید (و از گفتن سخنان آزاردهنده و نیش‌دار پرهیز نمایید) و با القاب (زشت و ناپسند) یکدیگر را صدا نکنید. چه بد است نام فسق پس از ایمان (این که افرادی را که به جرگه مومنان پیوستند به بدی‌ها و فسق‌های گذشته بخوانید) هر کس توبه نکند، از ستمگران خواهد بود.»
در این آیه کریمه، چند دستور اخلاقی به مومنان داده شده است؛ نخست تحریم تمسخر دیگران است؛ چه زن و چه مرد. دوم دوری از لَمز است؛ لمز یعنی طعنه زدن و با زبان دیگری را آزار دادن.
سوم، از دادن القاب ناپسند به دیگران نهی می‌فرماید. در این راستا از رسول خدا(ص) روایت است که فرمود: «از جمله حقوق مومن نسبت به برادرش این است که او را با نیکوترین نامها نزد او، صدا کند و بنامد.»
خداوند بلندمرتبه در آیه دوازدهم این سوره چنین فرموده است: «یَا أیُّهَا الذَّینَ آمَنُوا اجتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إنَّ بَعضَ الظَّنِّ إثمٌ وَ لاتَجَسَّسُوا وَ لایَغتَب بَعضُکُم بَعضاً أیُحِبُّ أحَدُکُم أن یَأکُلَ لَحمَ أخِیهِ مَیتاً فَکَرِهتُمُوهُ وَ اتَّقُوااللهَ إنَّ اللهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ؛ ای کسانی که ایمان آوردید، بسیار از بدگمانی بپرهیزید؛ برخی از گمان‌ها گناه است و در کار دیگران تجسس نکنید و برخی از شما غیبت دیگران را نکنند و از بدگویی نسبت به یکدیگر پرهیز نمایید. آیا یکی از شما دوست دارد، گوشت برادر مرده خویش را بخورد؟ حتما از این کار بیزارید؛ پس از خدا پروا کنید. خداوند توبه‌پذیر و مهربان است».
آیه کریمه فوق نیز چند دستور اخلاقی و آداب اجتماعی بسیار مهم را به مسلمانان ارائه می‌فرماید. یکی از آن دستورها، پرهیز از بدگمانی نسبت به یکدیگر است. بدگمانی که یک بیماری روحی به‌شمار می‌رود، انسان را به رفتارهای خطرناکی واداشته و فرجام ناپسندی به دنبال دارد. خداوند متعال در این آیه بدگمانی در جامعه ایمانی را تحریم کرده و از آن شدیدا نهی می‌فرماید.
از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل است که فرمود: «إنَّ اللهَ تَعَالَی حَرَّمَ مِنَ المُسلِمِ دَمَهُ وَ عِرضَهُ وَ أن یُظَنّ بِهِ ظَنَّ السّوءِ؛ خداوند بلندمرتبه برای مسلمان سه چیز را حرام کرده است: خون او که مبادا به ناحق ریخته شود، آبرویش مبادا دیگران آبروی وی را نادیده انگاشته و به آن بی‌توجه باشند و این که به او مسلمان گمان بد رود.
دستور اخلاقی بسیار مهم دیگری که این آیه بدان تصریح فرموده، دوری از غیبت و بدگویی دیگران است. غیبت آن است که انسانِ مسلمانی به بدی یاد شود و از این رهگذر، آبرویش به خطر افتد. در اهمیت غیبت و تحریم آن، احادیث بسیاری از خاندان عصمت و طهارت(ع) نقل و روایت شده است. به طور نمونه، امیر مؤمنان علی(ع) به اصحابش چنین فرمود: «إیَّاکُم وَ غِیبَةَ المُسلِمِ، فَإنَّ المُسلِمَ لایَغتَابُ أخَاهُ وَ قَد نَهَی اللهُ أن یَأکُلَ لَحمَ أخِیهِ مَیتاً.»؛ ترجمه روایت چنین است: «از غیبت مسلمان پرهیز کنید، چرا که مسلمان از برادرش بدگویی نمی‌کند. خداوند نهی فرموده که او گوشت برادر مرده‌اش را بخورد.»
پروردگار عالمیان در آیه سیزدهم از سوره حجرات، چنین فرموده است: «یا أیُّهَا النَّاسُ إنَّا خَلَقنَاکُم مِن ذَکَرٍ وَ أنثَی وَ جَعَلنَاکُم شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إنَّ أکرَمَکُم عِندَاللهِ أتقَاکُم إنَّ اللهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ.»؛ «ای مردم؛ ما شما را از مردی و زنی آفریدیم. همه شما در خلقت با یکدیگر برابر بوده و بسان هم آفریده شدید. شما را ملت‌ها و قبیله‌های گوناگون و متنوع قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. گرامی‌ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست. خداوند دانا و باخبر از همه چیز است.»
در این آیه کریمه خداوند یک اصل کلی را بیان فرموده و آن اهمیت پارسایی از منظر پروردگار جهانیان است. هرکس از ملکه تقوا (ملکه‌ای که انسان را هنگام معصیت نگاه داشته و از نافرمانی باز می‌دارد) بیشتر بهرمند باشد، نزد خدا از دیگران گرامی‌تر و والاتر است.
درباره اهمیت تقوا همان ترس از خدا بوده و شامل انجام تکالیف بندگی در برابر پروردگار است، روایات بسیاری در مجامع روایی شیعه و اهل‌سنت روایت شده است.
در نهایت اینکه سوره حجرات دارای دستورهای اخلاقی ارزنده و انسان‌سازی است که عمل بدان، مسلمانان را به قرب خداوند رسانده و دستیابی به جامعه نیکو و فاضل را آسان می‌سازد. در این سوره که می‌توان آن را منشور اخلاقی قرآن کریم نامید، به آموزه‌های بلندی همانند مراعات ادب به‌ویژه در برخورد با رسول گرامی اسلام(ص)، اهمیت تقوا و خداترسی، پرهیز از تجسس در کار دیگران، دوری از غیبت و بدگویی، تمسخر دیگران، افراد را با نام‌های زشت صدا کردن و پرهیز از بدگمانی، اشاره شده و مسلمانان را به این رفتارهای پسندیده در جامعه ارزشی فراخوانده است. امید که بتوانیم با عمل به دستورهای والای این سوره مبارکه در گسترش اخلاق نیک در جامعه نقش‌آفرینی کرده و با رذیلت‌های اخلاقی به مبارزه برخیزیم.
منابع: کتب المیزان، الکشاف و ensani.ir
انتهای پیام
