مهمترین اصول تربیت اقتصادی در نهج‌البلاغه
اقتصاد در اسلام دارای ارزش و بهای ویژه‌ای است. شاید بعد از تقوای الهی کمتر مسئله‌ای باشد که در قرآن و نهج‌البلاغه و سایر بیانات انبیا به اندازه حرفه‌آموزی، کسب روزی حلال، تأمین اقتصادی خانواده به آن پرداخته شده باشد.
کار، جوهره آدمی است. با کار کردن، استعدادها و ظرفیت‌های وجودی انسان شکوفا می‌شود. تمدن‌های عظیم بشری نیز با همه تنوع و تفاوتشان، حاصل کار و تلاش خستگی‌ناپذیر آدمیان است که می‌تواند به فرد منزلت اجتماعی ببخشد و توازن را میان فرد انسانی و جامعه برقرار سازد.
با توجه به اینکه امور اقتصادی یکی از مهمترین موانع و مقتضیات تربیت آدمی است، تأمین درست نیازهای اقتصادی که در پرتو شغل و حرفه صورت می گیرد، در برنامه تربیت ایمانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
در جهان‌بینی اقتصادی از نظر حضرت علی(ع) بسیاری از اصول کلی رفتارهای اقتصادی معنا و مفهومی پیدا می‌کنند که در جهت‌گیری و شکل‌دهی رفتارهای فردی و جمعی تأثیر بسزایی دارند.
اصل اعتدال در کسب روزی و میانه‌روی در هنگام فقر و غنا
غنای کافی و زندگی براساس میانه‌روی و آزاد بودن از اسارت فقر از یک‌سو و ثروت‌اندوزی از دیگر سو، مطلوب‌ترین مقتضی اقتصادی تربیت است. امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «بر شما باد به میانه‌روی در فقر و غنا» و یا می‌فرماید: «آنکه میانه‌روی گزید درویش نگردید.»
همانطور که فقر می‌تواند مانع رشد و تکامل آدمی شود، ثروت‌اندوزی و افزون‌خواهی نیز می‌تواند انسان را به‌سوی تربیت حقیقی بازدارد و لطافت وجود آدمی را بگیرد و دین را تباه سازد. امیرمؤمنان(ع) در این باره می‌فرمایند: «اگر انسان به مالداری رسد، توانگری وی را به سرکشی وادارد و فزون‌خواهی انسان را به خود مشغول می‌سازد و به‌صورت عاملی غفلت‌زدا و اعتدال‌زدا عمل می‌نماید و نقش بازدارنده در تربیت دارد.»
آنچه از نظر اقتصادی در زندگی آدمی بهترین مقتضی رشد و تعالی و تربیت حقیقی است، غنای کافی است، یعنی تأمین همه نیازهای اساسی آدمی به طور معقول و معتدل به گونه‌ای که افراد زندگی آبرومند و متناسب داشته باشند و این تأمین همه جانبه و توأم با قناعت و مناعت امنیت و رفاه و کرامت لازم برای شکوفایی، تربیت حقیقی او را فراهم می‌آورد.
با عنایت به مباحث مطرح شده در نهج‌البلاغه از انسان خواسته می‌شود که برای کسب روزی حرکت کند و در پی به دست آوردن روزی حلال باشد و در این امور تلاش بیش از اندازه ننماید و خود را گرفتار نسازد، یعنی همواره اعتدال را مراعات نماید.
اصل لازم و حتمی بودن تلاش برای تأمین روزی
اهمیت کار و تلاش در اسلام به اندازه‌ای است که پیشوایان معصوم، همواره بر لزوم آن تأکید دارند. حضرت علی(ع) در فرازی از سخنان گهربار خویش در نهج‌البلاغه، ضمن بیان تضمین روزی از ناحیه خداوند بی‌همتا، انسان را به کار و تلاش فراخوانده و در این باره به زیبایی می‌فرماید: خداوند روزی شما را ضمانت کرد و شما را به کار و تلاش امر فرموده است، پس نباید روزی تضمین شده را بر آنچه واجب شده مقدم دارید. با اینکه به خدا سوگند، آنچنان نادانی و شک و یقین به هم آمیخته است که گویا روزی تضمین شده بر شما واجب است و آنچه را که واجب کردهاند تکلیفش را از شما برداشته‌اند.
از سخن حکیمانه مولای متقیان علی(ع) استفاده می‌شود که کار و تلاش برای اداره امور زندگی امری است، واجب و ضروری که هرگز نمی‌توان آن را در زندگی به دست فراموشی سپرد. حال اگر انسان در زندگی دست از تلاش و کوشش برداشته و تنها در انتظار لطف و عنایت حضرت حق تعالی باشد، بی‌تردید با مشکلاتی مواجه شده و از عهده مخارج زندگی برنخواهد آمد. حضرت علی(ع) در این راستا در نهج‌البلاغه با صراحت به پیوستگی متقابل کار و تلاش و تضمین روزی اشاره دارند: ای فرزند آدم، امروز برای روزی فردا غمگین مباش، زیرا اگر فردا از عمر تو باشد خداوند روزی تو را می‌رساند.
اصل شایسته‌سالاری و کفایت در انتخاب کارگزاران
از ویژگی‌های حکومت اسلامی و علوی آن است که مناصب بر اساس لیاقت و شایستگی تقسیم می‌شود. از امام تا دیگر مسئولان و کارگزاران، باید با کفایت‌ترین افراد برای کار انتخاب شوند. در حقیقت امام (ع) انتخاب اصلح را به معنای عادلانه‌ترین طریق گزینش کارگزاران می‌داند و عدالت ایجاب می‌کند، تواناترین، با کفایت‌ترین و با تجربه‌ترین افراد در کسب موقعیت‌ها و مراتب عالی از سایرین اولی باشد.
امام در نامه‌های خود به استاندارانش مکرر یادآوری می‌فرمود: افرادی را به‌عنوان کاتب، کارگزار، قاضی و غیره انتخاب کنند که از توانایی و لیاقت بالایی برخوردار بوده و بر اساس عدالت گزینش شده باشند، به گونه‌ای که امکان دستیابی به بهتر از آنان وجود نداشته باشد.
در این راستا امام(ع) معتقد به سازماندهی، تقسیم کار و کار ویژه‌گرایی به‌عنوان ملزومات کارآمدی و کاردانی کارگزاران بوده و بر این باور است که در نظام کارآمد مدیریتی در قالبی سازمان یافته، برای هر کس حرفه ویژه و تخصصی در نظر گرفته شده و عدم خویش کاری باعث ناکار آمدی و تضییع توانایی‌ها و بازدهی می‌گردد.
همچنین امام علی(ع) مذاکره با اهل فن و دانشمندان را مایه توسعه و عمران و اصلاح دانسته و زمامداران را به این گفت‌وگوها تشویق می‌نماید. به همین جهت در نهج‌البلاغه یکی از شروط مبنایی کفایت و کاردانی معرفی شده است. آنچه که در اینجا مهم است و باید بدان توجه شود، این است که در منشور حکومت امام علی(ع) به این اصل حیاتی و سرنوشت‌ساز تصریح شده است که هر کاری باید به کسی که متخصص آن است واگذار شود. بنابراین در این زمینه باید مهندسان و برنامه‌ریزان اقتصادی و اجتماعی خصوصاً در جوامع دینی که اساس و پایه زندگی مردم بر اساس اعتقادات و باورهای مذهبی و دینی شکل گرفته و دارای فرهنگی پایدار و ثابت هستند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
اصل آزادی برای کسب و کار
آزادی کار و انتخاب شغل دو رکن پایدار هستند که امیرمؤمنان مورد تامل و توجه کامل قرار داده است، تا بنای تربیت حرفه‌ای را بر آن دو پایه‌گذاری کند. در برنامه امام علی(ع) هیچکس و هیچ نیرویی به هرگونه که باشد نمی‌تواند فرد را به کار خاصی مجبور سازد و حرفه‌ای را که با ذوق و علاقه‌اش موافق نیست بر او تحمیل نماید، حتی در آن روز که خود آن بزرگوار حاکم مسلمین بود، اجبار و اکراه به حرفه را به هیچ‌وجه و در هیچ‌حالی صحیح نمی‌دانست.
حضرت در آن زمان که حکومت مسلمین را عهده‌دار بود، روزی اهل یکی از استان‌های تحت حکومتش، نزد حضرت آمدند و گفتند در ایالت ما نهری است که گذشت روزگار آن را پر کرده است. اگر مجدداً آن را حفاری کنند برای اهل آن ولایت موجب برکت بزرگ خواهد شد. گفتند ما از شما خواهش می‌کنیم به استاندار خودتان در آنجا دستور دهید که در حفاری این نهر قدیمی از نیروهای ما کمک بگیرد. امام از این پیشنهاد بسیار خوشحال شدند و آنها را به این اندیشه مرحبا گفتند و در نامه‌ای به استاندارش (فرض بن کعب) خواست که کار حفر نهر را شروع کند.
منابع: نهج‌البلاغه، سیری در کتاب‌شناختی نهج‌البلاغه و ensani.ir
انتهای پیام
