شبه‌علمی بودن تعدادی از آزمون‌های شخصیت‌شناسی در سازمان‌های ایرانی

به گزارش ایکنا از اصفهان، نشست دوم از سلسله‌نشست‌های علمی و فرهنگی با موضوع «نقد رویکردهای شبه علمی ارزیابی شخصيت در صنایع و سازمان‌های ایرانی (مقاله برتر در همایش بین‌المللی روانشناسی کاربردی)» روز گذشته، ششم دی‌ماه در کتابفروشی اردیبهشت جهاددانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد.

در این نشست مهناز احمدی، دانشجوی دکترای روانشناسی صنعتی و سازمانی دانشگاه اصفهان درباره علم، شبه‌علم و وجه تمایز این دو اظهار کرد: دانش علمی آن است که به‌طور آزمایشی به‌ دست بیاید و از تصورات و قدرت خالقانه دانشمندان نشئت گرفته، مبتنی بر شواهد تجربی و هدف آن عمومیت یافتن و جهان‌شمول شدن باشد. یکی از مسائلی که در خصوص علم در جامعه با آن مواجهیم، آموزه‌هایی‌ست که شواهد تجربی و آزمایشگاهی ندارند؛ این آموزه‌ها شبه علم (Pseudoscience) نامیده می‌‎شوند.

وی در خصوص شبه علم توضیح داد: شبه علم ادعا، باور یا عملی‌ست که به‌‌مثابه علم مطرح می‌شود، ولی روش‌شناسی معتبر علمی را دریافت و رعایت نکرده است. این آموزه‌ها فاقد شواهد حمایتی و معقول هستند و به‌وسیله آزمایش‌هایی که در جامعه به آنها اعتبار می‌بخشد، حمایت نمی‌شوند؛ بنابراین جایگاه علمی ندارند. نمونه‌هایی از شبه علم عبارتند از طالع‌بینی، کف‌بینی، فال قهوه و انرژی‌درمانی که خوراک بسیاری از مطبوعات نوشتاری عامه‌پسند را فراهم می‌کنند.

این دانشجوی دکترای روانشناسی صنعتی و سازمانی ادامه داد: استاندارهای لازم برای تعیین روش‌شناسی علمی بدنه یک دانش در رشته‌های گوناگون متفاوت، ولی اصول اساسی مورد توافق دانشمندان، تکرارپذیری نتایج تغییر در علت و اثر است. پوپر معیار ابطال‌پذیری را وجه تمایز علم و شبه‌علم در نظر گرفته است. از جمله ویژگی‌های شبه‌علم، بی‌تفاوتی نسبت به حقایق به شمار می‌رود؛ شبه‌علم به‌ جای جست‌وجو در آزمایش‌های علمی به دنبال این است که امور ساختگی را حقیقت جلوه دهد.

وی گفت: پژوهشگران شبه‌علم به ندرت مطالب خود را ویرایش می‌کنند، در حالی که کتاب‌های علمی چند سال یک بار ویرایش می‌شوند، البته که هدف نهایی علم رشد و پیشرفت است و به تصحیح ایرادات نیاز دارد، ولی در شبه‌علم شاهد پیشرفت چندانی نیستیم. شبه‌علم به اعتبار ذهنی وابسته است؛ یعنی بسیاری از مردم فکر می‌کنند که فال واقعیت دارد و می‌تواند شخصیت و زندگی آنها را توصیف کند، در حالی که بررسی‌ها نشان داده این توصیفات به‌ اندازه‌ای کلی‌ست که می‌توان به همه افراد یک جامعه نسبت داد.

احمدی با بیان اینکه شبه‌علم به معیارهای شواهد معتبر بی‌تفاوت است، تصریح کرد: در این بخش از علم مقالات علمی زیادی وجود ندارد؛ زیرا افرادی که به شبه‌علم می‌پردازند، مقالات را قبول ندارند یا اینکه تفاسیر بدی از آنها مطرح می‌کنند. شبه‌علم با فرضیه‌ای احساسی و غیرمحتمل آغاز می‌شود و افراد مروج شبه‌علم شواهد متناقض و همه احتمالات را در نظر نمی‌گیرند؛ زیرا هدف اصلی آنها حفظ باورهای خود و دفاع از آنهاست. پژوهشگران شبه‌علم فقط از یک علم زودگذر به علم زودگذر بعدی تغییر جهت می‌دهند و بر یک موضوع، ثابت‌قدم نیستند. 

وی با بیان اینکه ادعاهای شبه‌علم مستقیماً به رسانه‌ها سرایت می‌کنند، اظهار کرد: وقتی پژوهشگران کار تحقیقاتی انجام می‌دهند، برای نشریات علمی ارسال می‌کنند تا بررسی و ایرادات کارشان مشخص شود؛ این فرایند صحیحی‌ست که طی آن صداقت پژوهش بررسی می‌شود؛ ولی پژوهشگران شبه‌علم سعی می‌کنند با دور زدن این بررسی دقیق، یافته‌های خود را مستقیماً در رسانه منتشر کنند.

این دانشجوی دکترا گفت: با توجه به اینکه بعضی از شاخص‌های شناخت تیپ‌های شخصیتی از جمله شاخص دیسک (DISC) در سازمان‌های ایرانی بسیار استفاده می‌شود، ضروری‌ست که اعتبار آنها سنجیده شود؛ زیرا مدیران صنایع و کارشناسان منابع انسانی در تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌های خود میزان قابل اعتماد بودن این تست‌ها را مورد سنجش قرار می‌دهند؛ بنابراین اعتبار تست‌ها باید سنجیده شود و روش‌های گوناگونی برای اعتبارسنجی وجود دارد.

وی درباره پژوهش مورد بحث در این نشست توضیح داد: پژوهش ما به‌صورت کاربردی و به روش نیمه‌تجربی با استفاده از طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون اجرا شد. جامعه آماری ما دانشجویان، مردم عادی، کارکنان و کارشناسان و مدیران صنعتی در شهر اصفهان بودند. ما از هر کدام از گروه‌های یادشده، 100 نفر را انتخاب کردیم. انتخاب دانشجویان به‌صورت تصادفی بود، ولی دیگر گروه‌ها به‌صورت موارد در دسترس انتخاب شدند.

احمدی تأکید کرد: در نتیجه این تحقیق می‌توان گفت که آزمون دیسک مثل قضاوت‌های فالگیران عمل می‌کند؛ یعنی قضاوت‌های درستی از شخصیت در اختیار افراد قرار نمی‌دهد و خواسته‌ ما نیز همین است که استفاده و کاربرد این شاخص در سازمان‌های ایرانی متوقف شود.

زهراسادات مرتضوی