خیر و شر مطلق نمی‌تواند در نظام طبیعت شکل گیرد

با انتشار ویروس کرونا در بیش از 200 کشور جهان گمانه‌زنی‌ها، تحلیل و ارزیابی‌های مختلفی در حوزه ادبیات دینی و فلسفی گسترش یافته است. برخی از اساتید کرونا را از منظر خیر و شر بررسی کرده و برخی دیگر نیز از منظر دین اسلام ویروس کرونا را یک پدیده طبیعی بیان کرده و آن را نوعی امتحان الهی می‌دانند. خبرنگار ایکنا در آذربایجان‌شرقی در همین باره گفت‌وگویی با حسنیه آقام علیلو، مدرس حوزه علمیه «بانو امین»، تهران انجام داده است.

ایکنا ـ به نظر شما بیماری گسترده‌ای مانند کرونا را از منظر دینی و دو‌گانه خیر و شر، چگونه می‌توان مورد بررسی قرار داد؟

در مبحث خیر و شر نکته‌ای اساسی وجود دارد که باید به آن دقت کنیم. شر مطلق یا خیر مطلق در نظام طبیعت نمی‌تواند شکل بگیرد. یعنی هر اتفاق یا پدیده‌ای جنبه‌هایی از خیر و جنبه‌هایی از شر را دارد. در نظام آفرینش این گونه است مثلاً تصور کنید، زهری که در بن دندان مار وجود دارد از آن جهت که سلاح دفاعی مار در برابر دشمن است در واقع ابزاری برای حفظ جانش محسوب می‌شود و این خیر است ولی از جهت اینکه شاید منجر به مرگ دشمن انسانی آن مار شود، از نگاه انسان شر است.

حال تصور کنید در پدیده‌هایی که دست بشر نیز در شکل‌گیری آن‌ها نقش دارد این مسئله شکل پیچیده‌تری پیدا می‌کند. برای نمونه تا قبل از شیوع کرونا بارها گفته شد برای برون‌رفت از برخی مشکلات حاکم بر جامعه باید راهکارهایی نظیر اقتصاد مقاومتی را در پیش بگیریم، و هر بار افرادی با عمل نکردن به این نسخه شفابخش از سویی و افرادی دیگر با انکار قابلیت اجرا داشتن این نوع راهکارها از سوی دیگر مانع حل مسئله و بهبود اوضاع شدند، تصور کنید با شیوع کرونا نه تنها اقتصاد مقاومتی بلکه انفاق، نوعدوستی، و توجه ویژه افراد جامعه به ادعیه و ذکر و ....در رفتارهای مردم مشاهده شد. حال شما بگویید می‌شود گفت این بیماری و شیوع آن شر مطلق است و به اصطلاح هیچ برکاتی نداشته؟ و از سوی دیگر با تقویت احتمال حمله بیولوژیویکی، اینکه بتوان گفت جنبه شر این ویروس منحوس هم به خود بشر باز می‌گردد تقویت می‌شود.

ایکنا ـ آیا معتقدید بشر به این مقوله مهم توجه نکرده و از آن غافل است؟

آنچه مسلم است خداوند خیر مطلق و فیّاض حکیم است. نظام عالم که زندگی انسان هم بخشی از آن است، بر مبنای نظام اسباب و علل اداره می‌شود. یعنی دارای قوانین مشخص است. هر جا که قوانین، علت و معلول‌ها مشخص باشند، بسیاری از امور قابل پیش‌بینی است. عدم توجه به قوانین و پایبند نبودن به حفظ نظم موجود در عالم هستی صدمات جدی بر پیکره حیات بشری وارد می‌کند. این بسیار روشن و از مسلمات است. شما مجموعه‌ای مانند یک مدرسه یا یک بیمارستان را در نظر بگیرید. هرگز نمی‌توانید ادعا کنید که مدیر لحظه به لحظه به اداره آن مجموعه می‌پردازد، بلکه مدیر و مجموعه متصدیان از طریق طراحی سیستم و تعریف یک نظم خاص به اداره مجموعه می‌پردازند.

حال اگر با قانون‌شکنی بیماران بیمارستان و خودرأیی کادر و عوامل شرایط بیمارستان به هم بریزد، آیا می‌توان گفت مدیر خشم خود را با این نابسامانی به وجود آمده به دیگران نشان می‌دهد؟ هر گز چنین نیست. بلکه نابسامانی موجود که حاصل قانون‌شکنی افراد مجموعه است اثر وضعی رفتار خود آن‌هاست و صدمات ناشی از آن هم بیش از همه متوجه خود این افراد است. معتقدم غفلت یک پدیده عقلی است، به نظر من کسی که گناه می‌کند در واقع عاقل نیست و عقل وی دچار غفلت شده و لذا رفتاری به نام گناه را از خود بروز می دهد.

ایکنا ـ به نظر شما کرونا چه تأثیراتی در مناسبات دینی و معرفت‌شناختی جامعه ایجاد می‌کند؟

اگر ماجرا را به این سمت ببریم که اضطرار حاکم بر زندگی ما که ناشی از کرونا است باعث شود به درگاه خدا تضرع کنیم تا خدا به ما ترحم کند به معنای دلسوزی و جلب عواطف، کاملاً در اشتباهیم.

کرونا و شرایط مشابه از هر نوع بحرانی باید ما را متوجه اصل دین کند. دین پدیده‌ای احساسی و عاطفی نیست، دین و وحی صرفاً برای تولید و تحریک عواطف انسان‌ها نازل نشده بلکه مبنای دیانت عقل متعالی و سلیم است. حکمت است؛ لذا قانون‌پذیری در برابر دستورات دینی نه اجبار کور بلکه توجه به دقیق و حکیمانه بودن ادیان آسمانی است.

ما باید به مقام حکمت، رحمانیت و رحیمیت خداوند پناهنده شویم. در اصل باید متوجه خطای رفتاری و اعتقادی و فکری خود شویم نه اینکه تصور کنیم با التماس‌های مکرر قرار است العیاذ بالله خدا را تحت تأثیر قرار دهیم. دقت در این مسائل موجبات معرفت‌شناسی دینی را فراهم می‌کند و اگر نه باید خود را مشمول آیه ۶۷ سوره اسرا بدانیم، «وَإِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ ۖ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ ۚ وَكَانَ الْإِنْسَانُ كَفُورًا؛ و چون در دریا به شما خوف و خطری رسد در آن حال به جز خدا همه آنهایی که به خدایی می‌خوانید از یاد شما بروند، و آن‌گاه که خدا شما را به ساحل سلامت رسانید باز از خدا روی می‌گردانید، و انسان بسیار کفر کیش و ناسپاس است».

ایکنا ـ شیوع ویروس کرونا از حوادث و رخدادهای مهم تاریخ بشر به‌‌شمار می‌رود که جنبه‌های مختلف آن از جمله رویکرد دینی و فلسفی قابل بررسی است شما این موضوع را چگونه بررسی می‌کنید؟

از مهم‌ترین موهبت‌هایی که خداوند از طریق ارسال انبیاء و دین به بشر ارزانی داشته بیان واقعیت‌ها و ضروریات حیات در قالب گزاره‌های دینی است. ما این گزاره‌ها را با عنوان آیات و روایات می‌شناسیم. آیاتی نظیر آیه ۲۳ از سوره اعراف «قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ؛ گفتند: خدایا، ما بر خویش ستم کردیم و اگر تو ما را نبخشی و به ما رحمت و رأفت نفرمایی سخت از زیانکاران خواهیم بود».

و همچنین آیه ۹۶ سوه اعراف «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَٰكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ؛ و چنانچه مردم شهر و دیارها همه ایمان آورده و پرهیزکار می‌شدند همانا ما درهای برکاتی از آسمان و زمین را بر روی آنها می‌گشودیم و لیکن (چون آیات و پیغمبران ما را) تکذیب کردند ما هم آنان را سخت به کیفر کردار زشتشان رسانیدیم». بیانگر این هستند که اصل پیشنهاد دین اصلاح رفتار است. یعنی اگر خواهان تغییرات واقعی در شرایط حاکم هستیم، به شهادت آیات کریمه قرآن باید توجه کنیم که سر منشأ این تغییرات در درون ماست.

تغییر در رفتارهای فردی و جمعی و نهایتاً تاریخی ما انسان‌ها موجب تغییر در شرایط حاکم بر زندگی و جامعه ما و نهایتاً شرایط دوره تاریخی که در آن حضور داریم خواهد شد. «إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ خدا حال هیچ قومی را دگرگون نخواهد کرد تا زمانی که خود آن قوم حالشان را تغییر دهند (و از نیکی به بدی شتابند)». (رعد/۱۱). امید دارم قرنطینه‌های اجباری باعث شود ما به خلوت‌هایی با خود دست پیدا کنیم. قطعاً یکی از گمشده‌های انسان امروز در این دنیای پر هیاهو «خلوت» و «تفکر» است؛ لذا به این راهکار مهم برآمده از آیات شریفه قرآنی توجه کنیم باشد که به لطف حضرت حق به‌زودی و به سلامت از این بحران عبور کنیم.