اهتمام امام رضا(ع) بر جنبه‌های نظری و عملی امامت / آداب مناظره در سیره رضوی

حجت‌الاسلام والمسلمین حسین علوی‌مهر، قرآن‌پژوه و عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص)، در گفت‌وگو با ایکنا، به ارائه توضیحاتی در زمینه سیره زندگی امام رضا(ع) پرداخت و بیان کرد: امام رضا(ع) به عنوان امام هشتم شیعیان(ع)، دارای ذخائر گران‌بهایی است که هم سیره زندگی ایشان می‌تواند برای ما الگو و شیوه رفتاری باشد و هم سخنانی که از آن حضرت به یادگار مانده است. شیخ صدوق در دو جلد کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» را نوشته‌اند که سخنان متنوع و گسترده‌ای است که مربوط به عقاید، اخلاق و تفسیر قرآن می‌شود. مستندهایی نیز از ایشان چاپ شده که قابل توجه هستند، اما بخشی از سخنان ایشان را به چند بخش که زندگی ما می‌تواند متأثر از آن‌ها باشد عرضه می‌دارم.

وی افزود: بحشی از سخنان امام(ع) در مورد دین و دینداری است که پایه زندگی هر شخص است. در اینجا ایمان، حقیقت ایمان و اینکه هر عملی باید با بینش باشد و عمل بدون بینش و فهم و درک، تحقق پیدا نمی‌کند اهمیت دارد. همچنین برنامه‌ریزی صحیح در زندگی نیز در همین‌جا تعریف می‌شود. امام(ع) در مورد ایمان به سه نکته اشاره می‌کنند؛ نخست اعتقاد قلبی است. دوم بر زبان جاری کردن مباحث دینی است که شامل نماز، اذکار و قرائت قرآن می‌شود. دیگری نیز عمل با جوارح و اعضای بدن است که شامل روزه و حج خواهد شد. بنابراین اصل اینکه هر انسانی باید دینی را انتخاب کند که بر قلب و زبان جاری باشد و اعضاء و جوارحش با آن پیوند داشته باشند را حضرت(ع) بیان می‌کنند.

خداشناسی باید از طریق ائمه(ع) باشد

علوی‌مهر تصریح کرد: بحث دیگر در این راستا بحث اعتقادات است. ما مسلمانان و شیعیان باید موحد باشیم و خدا را عبادت کنیم و از هر گونه شرک خفی و جلی باید پرهیز کنیم. خدا را درست بشناسیم، چه اینکه خداوند خود را به خوبی معرفی کرده است. نمی‌توانیم به شکل‌هایی که برخی از روشنفکران و برخی افراد که علمشان از وحی نیست و خدا را تعریف می‌کنند، خدا را بشناسیم. فرقه‌های مختلفی هستند که هر کدام خدایی را تفسیر کرده‌اند، اما برای فهم خداوند باید به منشأ وحی و سخنان ائمه(ع) توجه کنیم، چون راه‌های انحرافی زیاد است و باید راه اصلی را از طریق ائمه(ع) بیابیم.

وی افزود: امام(ع) فرمود کسی که خدا را به مخلوقاتش تشبیه کند، مشرک است. این سخن برای بسیاری از مذاهب که برای خدا دست و پا قائل هستند، قابل توجه است، یا کسی که صفات ناقص به خدا نسبت می‌دهد، از این مسئله نهی شده است که در آیات و روایات روی آن تأکید شده است. همچنین در سیره امام رضا(ع)، عبادت و تفکر همیشه همراه هم هستند و امام(ع) سفارش می‌کند که در عبادت، تفکر داشته باشید و علاوه بر این، به خداوند هم حسن ظنّ داشته باشید. از طرفی امام تأکید می‌کند که معراج پیامبر(ص) نیز قابل تکذیب نیست که در سوره اسراء به آن اشاره شده است. حضرت می‌گویند کسی که معراج را تکذیب کند، کافر است و در جایی فرمودند به قرآن زیاد توجه داشته باشید و زندگی خود را با قرآن طراوت ببخشید.

جایگاه امامت در منظومه فکری امام رضا(ع)

علوی‌مهر با اشاره جایگاه مسئله امامت در سیره زندگی امام رضا(ع) بیان کرد: امام رضا(ع) از دو جنبه روی امامت تأکید دارند؛ یک اینکه امامت نظام‌بخش ملت است و نظام مسلمین و عزت مؤمنین با امامت است. بدون امامت نمی‌توانیم راه را به خوبی و به درستی برویم و تمامیت نماز، زکات، روزه، حج و جهاد به امامت است که جزو اعتقادات ماست و باید روی آن تکیه کنیم. جالب است که در بعد عملی هم روی توسل به امام حسین(ع) تکیه دارند و این روایت مشهور که ایشان به «ریّان بن شبیب» وصایایی می‌کنند، نیز حاکی از همین مسئله است. حضرت می‌فرمایند که اگر بر امام حسین(ع) گریه کنی و اشک بر گونه تو جاری شود، گناهانت آمرزیده می‌شوند.

وی تصریح کرد: امام رضا(ع) خودش در جایگاه امامت قرار دارد، اما در عین حال به امام دیگری توجه می‌دهند و می‌گویند به او توجه کنید و اگر می‌خواهید مسیر را درست بروید، برای امام حسین(ع) مجلس بگیرید که خودش فلسفه دارد. فرمود من امام هستم، اما به سراغ جدم حسین(ع) بروید که بسیار نکته مهمی است. پس هم در بعد نظری فرمودند اگر امامت نباشد اعمال هدر می‌رود و هم در بعد عملی که مردم را به امام حسین(ع) توجه دادند.

معاد در اندیشه امام رضا(ع)

این قرآن‌پژوه گفت: مسئله دیگری که مورد توجه امام رضا(ع) قرار گرفت، مسئله معاد است. در روایت دارد که سه روز هولناک داریم؛ یکی روز تولد انسان، دیگری روز مرگ او و سومی هم روز رستاخیز انسان که از قبرها به پا می‌خیزند. بنابراین هم باید توحید را داشته باشیم، هم احترام به انبیاء(ع) را لحاظ کنیم و هم به معراج رسول خدا(ص) عنایت داشته باشیم. امام(ع) وارد عرصه زندگی و خانواده نیز شده‌اند. مردم را به زندگی سالم و یک سبک زندگی صحیح متوجه می‌کنند که نخستین چیزی که در زندگی باید یاد بگیریم، هدف زندگی است، باید ببینیم هدف از تشکیل خانواده چیست. برخی‌ها فقط به دلیل ارضای غریزه جنسی ممکن است به سراغ ازدواج بروند، اما حضرت(ع) این را کافی نمی‌دانند. برنامه‌هایی برای زندگی مطرح می‌کنند و می‌گویند در زندگی هم زن و هم شوهر باید به یکدیگر رعایت تقوی را داشته باشند و تلاش کنند.

علوی‌مهر تصریح کرد: حضرت رضا(ع) بحث کار و تلاش برای زندگی را هم مورد توجه  ویژه قرار داده‌اند که قرآن کریم نیز در این راستا انسان را دعوت به تلاش کرده و می‌فرماید «وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى». در روایت فرمود کسی که به دنبال روزی و فضل خداوند است تا هزینه خانواده را به دست آورد، اجرش از مجاهد در راه خدا کمتر نیست. بنابراین، حضرت(ع) با تنبلی، بیکاری و با کسانی که منتظر این هستند که چیزی از غیب برایشان برسد مخالف هستند و امسال هم سال تلاش و جهش در تولید است و باید همه مسئولین ما و همه مردم تلاش کنند که کسب و کار رونق بگیرد.

وی افزود: مهربانی با خانواده و نیکی به پدر و مادر نیز جزو ارکان زندگی خوب مطرح شده است. حتی اگر مشرک باشند باید رفتار حسنه را با آنان داشته باشیم. ارتباط با خویشاوندان هم مهم است که حضرت(ع) در این زمینه روی صله رحم تأکید دارند که موجب طولانی شدن عمر می‌شود و رزق و روزی می‌آورد و باید این نکته را رعایت کنیم.

فلسفه برخی از احکام از دیدگاه امام رضا(ع)

علوی‌مهر در بخش دیگری از سخنان خود به بحث تبیین فلسفه احکام از سوی امام رضا(ع) پرداخت و گفت: بحث دیگری که وجود دارد در حوزه احکام و فلسفه آن است. باید به مسائل احکام توجه ویژه داشته باشیم. اول اینکه باید همه یک رساله در منزل داشته باشیم که این رساله‌ها نتایج همین روایات ائمه(ع) هستند. در خود حوزه احکام بحث نمی‌کنم، اما به چند نکته توجه می‌دهم. یکی اینکه ایشان فلسفه خواندن نماز را تبیین کرده‌اند. امام(ع) اشاره می‌کند که نماز اقرار به ربوبیت است. خداوند کسی است که ما را به دنیا آورده و ما را پرورش داده و چشم و گوش و سلامتی را به ما داده است و باید در مقابلش کرنش کرد. بنابراین، نماز که شکر معبود است، اقرار به ربوبیت نیز هست که از این طریق باید به «رَب» خود توجه کنیم. خورشید، ماه و ستارگان که می‌چرخند مرتبط با ربوبیت هستند.

وی افزود: بحث دیگری که مطرح می‌کنند این است که چرا در نماز سوره حمد را می‌خوانیم؛ فرمودند در این سوره تمام خیر و حکمت جمع شده است. بخشی از این سوره مربوط به صفات باری‌تعالی است، بخشی مربوط به رابطه انسان با خداست و بخشی هم مربوط به هدایت شدن و انتخاب مسیر زندگی است. می‌فرمایند که سوره حمد تمام خیر و حکمت را دارد. حجم کوچکی دارد، اما «سبع المثانی» است و تبلوری از ارتباط بدون واسطه انسان با خداست. جمله تنها تو را می‌پرستم، باعث می‌شود که ما به خداوند نزدیک شویم و تقرب به خدا داشته باشیم. یعنی باید هواپرستی را کنار بگذاریم. بنابراین این سوره، با محتوای کوچکش باعث تقویت روح ایمان در انسان می‌شود و باعث اعتماد به خدا خواهد بود، از طرفی اراده را نیرومند می‌کند تا انسان برای انجام امور دینی تلاش بیشتری داشته باشد.

علوی‌مهر با اشاره به مسئله ارث زن و مرد است، گفت: این سؤال مطرح می‌شود که چرا ارث زن نصف مرد است که حضرت(ع) به این نکته در فلسفه احکام اشاره می‌کنند و می‌گویند، علت این است که زن وقتی ازدواج می‌کند، مهریه می‌گیرد و مخارج زندگی مانند نفقه و ... نیز از مرد دریافت می‌شود، بنابراین هزینه‌ای زندگی بر عهده مرد است. البته ممکن است امروزه زنان هم به کار مشغول باشند، اما ملاک شرع عموم جامعه هستند و تعداد کمی از زنان را داریم که کار خوبی داشته باشند از طرفی بحث خروج زن برای تأمین معاش و اقدام به اشتغال نیز قدری با شئونات وی ناسازگار است.

وی افزود: بحث دیگر، بحث ازدواج است. حضرت(ع) به ازدواج آسان تأکید کردند و فرمودند: هرگاه مردی آمد که دین و اخلاقش خوب بود، رضایت بدهید و شرایط ازدواج را فراهم کنید و دختر خود را به ازدواج این مرد درآورید. حالا اینکه ماشین و ... ندارد، نباید مانع ازدواج شود. حضرت(ع) به دو نکته اشاره می‌کنند و می‌فرمایند مردی که دین و اخلاقش خوب باشد، مناسب است و باید دختر را به ازدواج او درآورد.

علوی‌مهر گفت: نکته دیگر در این بخش، مسئله شراب است که امام(ع) در مورد آن نکاتی را بیان کرده‌اند. فرمودند مگر اینهایی که شراب می‌خورند نمی‌دانند که شراب عقل و حیا را از بین می‌برد؟ خدا شراب را حرام کرده که منشأ فساد اجتماعی است و عقل را از درک حقایق باز می‌دارد و حیا را از بین می‌برد. وقتی اینچنین شد، انسان نمی‌تواند با دیگران ارتباط خوبی داشته باشد؛ لذا هر نوع مشروبات الکلی حرام است که هم عمر انسان را کوتاه می‌کند و هم موجب می‌شود که بیماری‌های روانی گسترش یابند.

وی در بخش پایانی صحبت‌های خود به بحث مناظره و جایگاه آن در سیره امام رضا(ع) اشاره کرد و گفت: در بحث گفت‌وگو، ائمه(ع) و به ویژه امام رضا(ع)، به آیات قرآن استناد می‌کنند؛ یعنی راه و روش مناظره را قرآن و ائمه(ع) آموزش داده‌اند؛ لذا باید از مسیر قرآن جلو برویم که قرآن کریم راه‌هایی را مطرح می‌کند. البته یک سبکی که باید بر کل مناظره حاکم باشد، بحث اخلاق است که در مناظره آقای رفیعی و آقامیری که اخیراً برگزار شد نیز وجود داشت. بنابراین، توهین به یکدیگر باید کنار گذاشته شود و اخلاق‌محوری در مناظره اصل است و این سبک اگر حاکم باشد، امام(ع) به چند عنصر اساسی اشاره می‌کنند.

علوی‌مهر بیان کرد: امام(ع) فرمودند مناظره باید بر اساس بینش باشد، یعنی باید با آگاهی مناظره انجام شود و با بحث‌های حکیمانه رقم بخورد. بنابراین بر اساس حکم و بینش باید مناظره صورت گیرد. برخی می‌گویند در آن باید استدلال باشد، یعنی به شیوه و سبک قیاس باشد و دلیل و برهان همراهش باشد، لذا انسان بدون دلیل حرف نزد. نکته بعد اینکه با موعظه است؛ یعنی اگر طرف از حق دارد دوری می‌کند، اینجا از طریق موعظه و سفارش جلوگیری شود و نکته دیگر استفاده از جدل است. جدل یعنی سبکی که طرف مقابل قبول دارد با آن شیوه بیاییم و مناظره را اجرا کنیم و طبق چیزی که خودش قبول دارد بر آن اساس مناظره را انجام دهیم.

وی در پایان برای آشنایی بیشتر مخاطبان کتاب «نشانی بهشت؛ چهل درس زندگی از امام رضا(ع)» را معرفی کرد.