نظریه تفکیک عقل از نفس با قرآن سازگار نیست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد قدردان قراملکی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 18 تیرماه در کرسی علمی ترویجی «تحلیل و نقد هستی‌شناسی عقل در نگره تفکیک» در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، گفت: بحث در مورد هستی‌شناسی عقل، دارای دو جهت اثباتی و سلبی است؛ جهت اثباتی این است که عقل با نفس انسان رابطه عینیت دارد و تفکیک‌ناپذیر است و جهت سلبی هم آن است که عقل از ذات و نفس انسان جداست.

وی افزود: نفس انسان همانند هسته بوده است که در آن قوای متعددی از سوی خالق متعال نهفته شده و یکی از این قوه‌ها، عقل است؛ خداوند وقتی نفس را خلق کرده، عقل را هم قرار داده و این عقل به تدریج رشد کرده و بزرگتر می‌شود، البته این به معنای آن نیست که خدا به عقل کمک نمی‌کند.

قدردان قراملکی بیان کرد: در عین حال اثبات شیء نفی ما عدا نمی‌کند؛ اینکه خدا به این عقل کمک می‌کند یا نورانیتی به آن می‌دهد، نفی نمی‌شود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اظهار کرد: رویکرد سلبی هم که معتقد به جدایی عقل از نفس است، نه تنها با قرآن و روایات سازگار نیست، بلکه در تضاد با آن‌ها هم قرار دارد، زیرا معتقدان به تفکیک می‌گویند انسان در بدو خلقت، عقل الهی ندارد، ولی به تدریج از مرحله نوجوانی از سوی خدا به او عطا می‌شود.

این پژوهشگر تصریح کرد: این گروه معتقدند که انسان عقل بشری دارد، ولی این عقل، تاریک و ظلمانی است و حجت نیست و اعتبار ندارد و با آن، شرعیات درک نمی‌شود؛ عقلی که از سوی آن شریعت درک می‌شود، عقل نورانی اعطایی الهی است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، بیان کرد: در رجوع به آیات قرآن، اگرچه واژه عقل در آن نیامده، ولی اطلاق عقل فطری بر سرشت باطنی را داریم، از جمله در آیه 46 حج فرموده است که «أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ» که در اینجا، قلب صنوبری مراد نیست، بلکه عقل در معنای قلب به کار رفته است. همچنین در آیه 14 نمل «وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ» هم واژه جحد در معنای عقل به کار رفته است.

قدردان قراملکی تصریح  کرد: در روایت آمده که العقل ولادة؛ یعنی عقل با ولادت انسان ایجاد شده و علم را از بیرون فرا می‌گیرد. در حقیقت عقل به تولد جدید انسان تشبیه شده است.

وی افزود: تفکیکی‌ها مدعی هستند عقل انسان، نور افاضه‌ای خدا هست که با روح و نفس مغایر است و آن را به چراغ در خانه تشبیه می‌کنند؛ یعنی عقل هم از انسان جداست و می‌گویند این نور شدت و ضعف دارد و وقتی انسان خشمگین شد، فتیله این نور کم شده و برعکس در خوش اخلاقی‌ها و خوش‌برخوردی‌ها نور آن زیاد می‌شود.

وی اضافه کرد: تفکیکی‌ها به برخی روایات هم متمسک شده‎ و از جمله گفته‌اند که عقل انسان از سوی ملائکه خلق شده که برای این ملک، سرهای متعددی وجود دارد که به تعداد خلائق است؛ در روایت دیگر بیان شده که جزئیات هم از سوی عقل درک می‌شود؛ البته اینکه آیا فرشته‌ای داریم که هزاران سر داشته باشد آیا مقصود روایات، همین است؟ جای بحث است؛ یا اینکه مقصود عقل کامل است.

قدردان قراملکی بیان کرد: ملائکه از باب لطف، عقل انسان را هدایت می‌کنند، ولی این نافی نبود عقل در نفس از ابتدای خلقت نیست، بلکه خدا از ابتدا به انسان عقل داده که می‌تواند رشد کند؛ همان طور که هسته میوه رشد می‌کند و اینکه خدا به واسطه خلقت انسان به خود تبریک گفت هم ناشی از این مسئله است.