مروی بر «نفس اماره در قرآن»

در اسلام نه سخن از افراط است و نه تفریط دستوری که اسلام می‌دهد تربیت نفس است؛ تربیتی که دستور و روش کار آن را عقل و نقل آیات و روایات بیان می‌کند. پی‌ جویی گوهر حقیقی انسان از بدو خلقت به عنوان یکی از مهم‌ترین و اصیل‌ترین نیازهای بشری همواره مورد توجه دانشمندان و حکما قرار گرفته است. در تعریف نفس باید گفت که به عنوان یک عطیه الهی، امری مشکک و دارای مراتب است که از نظر ذات، مجرد بوده اما در مقام فعل وابسته به بدن مادی است.

انسان کمال جو در مسیر تربیت نفس به واسطه تشکیکی بودن آن از پایین‌ترین مراتب وجود نفس (یعنی نفس امّاره) شروع کرده و با اراده و اختیار خود مراحل تربیت آن یعنی(تخلیه، تحلیه و تجلیه) را می‌پیماید و در این مسیر صعودی می‌تواند تا غایت وجود و تبدیل شدن به مظهر اسم الله و انعکاس دهنده صفات الهی پیش رود.

رتبه‌بندی نفس به این صورت است، در مرتبه اول که هنوز تسلط عقل و رشد ایمان در فرد کامل نشده است نفس امّاره نام دارد و بعد از آن نفس با بیداری وجدان اخلاقی و تعلیم و تربیت به مرتبه نفس لوّامه می‌رسد و در مرحله پایانی با اکمال تربیت آن به مرتبه نفس مطمئنه نائل می‌شود.

با انجام واجبات، نفس را به تمرین و ممارست وادارکنیم

صمد بهروز، رئیس دانشکده الهیات و علوم اسلامی دانشگاه تبریز، در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان‌شرقی، اظهار کرد: باید با انجام واجبات و ترک محرمات نفس را به تمرین و ممارست واداشت و در مرحله دوم با پاک کردن رذایل اخلاقی و ایجاد حسنات زمینه رشد و تعالی نفس را فراهم نمود.
وی ضمن بازگو کردن پیامدهای آگاهی از شئون نفس افزود: آگاهی از ابعاد و شئون نفس، شالوده و زیر بنای برنامه‌های تربیت فردی و اجتماعی است.
وی با اشاره به آیه 54 سوره انعام «وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ ۖ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ۖ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ»، بیان کرد: «چون ايمان آوردگان به آيات ما نزد تو آمدند، بگو: سلام بر شما، خدا بر خويش مقرر كرده كه شما را رحمت كند، زيرا هركس از شما كه از روى نادانى كارى بد كند، آنگاه توبه كند و نيكوكار شود، بداند كه خدا آمرزنده و مهربان است».

بهروز از دستور اسلام گفت و ادامه داد: در اسلام نه سخن از افراط است و نه تفریط. دستوری که اسلام می‌دهد تربیت نفس است؛ تربیتی که دستور و روش کار آن را عقل و نقل (آیات و روایات) بیان می‌کند. بنا به فرموده امیرالمومنین علی(ع)؛ هرکس از نفس خود حساب کشید سود کرد و هرکس از نفس خود غفلت کرد زیان دید.

وی افزود: بعد از ندامت قلبی و تصمیم بر عدم تکرار گناه گذشته؛ باید نفس را وادار کرد عبادت ترک شده را جبران کند مثلاً اگر نماز یا نمازهایی از او فوت شده این سختی ظاهری را تحمل کرده و تمام آنها را به مرور قضا کند و اگر حقی از مردم ضایع کرده است نفس را وادار کند که آن حق را ادا کند و رضایت صاحب حق را به دست آورد.

این استاد حوزه و دانشگاه، قرآن را کتاب انسان‌سازی دانست و تاکیدکرد: قرآن کریم کتاب انسان‌سازی است که هم تعلیم می‌دهد و هم تزکیه می‌کند. کتابی است که خدا آن را شفابخش جان‌ها معرفی می‌کند، بی شک اگر باور داشته باشیم که قرآن همان آب حیاتی است که خدا نازل کرده و جان‌ها تشنه معارف آنند آنگاه تعامل ما با این کتاب الهی همانی می‌شود که حضرت فرمود، یعنی مدام از او هدایت طلب می‌کنیم تا این جان به تکامل رسد.

تضرع به درگاه خداوند اولین قدم برای تحصیل صلاح است

حجت‌الاسلام رحیم همزبان، استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: اولین قدم برای تحصیل صلاح و رسیدن به فلاح و برکت وجودی، دعا و تضرع به درگاه خداوند است. پدید آوردن صفات نیک و خصلت‌های ستوده در شخصیت انسان، مستلزم تلاش و کوشش در زمینه خودشناسی و خودسازی است. بدون خودشناسی، خودسازی میسر نخواهد شد و بدون خودسازی، انتظار تعالی معنوی و تخلق به اخلاق الهی، انتظاری خام و ناپخته است.

وی با استناد به آیه 18سوره اسراء، «مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلَاهَا مَذْمُومًا مَدْحُورًا» بیان کرد:  هركس كه خواهان اين جهان باشد هر چه بخواهيم زودش ارزانى داريم، آنگاه جهنم را جايگاه او سازيم تا نكوهيده و مردود بدان درافتد.

حجت‌الاسلام همزبان، ضمن بازگو کردن عوامل صالح شدن و سودمند بودن ادامه داد: مطالعه مفاهیم بلند قرآن کریم، احادیث و تاریخ زندگی پیامبر و امامان اهل بیت(ع) و دیگر بزرگان دینی و معرفت، هم درس‌آموز است و هم‌ انگیزه‌ساز؛ هم سبک مؤمنانه زیستن را به ما می‌آموزد و ما را با ظرایف اخلاقی و معنوی آشنا می‌کند و هم شعله‌ها می‌افروزد و شورها به پا می‌کند. شناخت و انگیزه، دو عامل مهم برای صالح شدن و سودمند بودن است.

این استاد حوزه و دانشگاه، بیان کرد: قرآن کریم در مورد کسانی که بیراهه رفته‌اند و دستورات دینی را نادیده گرفته‌اند به شرطی نوید آمرزش و بخشش می‌دهد که از مسیر رفته باز گردند و خطا و نقصان گذشته را جبران کنند. بنا به فرموده امیرالمؤمنین(ع)، «ای بندگان خدا نفس خود را بسنجید و آن را ارزیابی کنید قبل از آنکه در قیامت آن را بسنجند و مورد ارزیابی قرار دهند».

حجت‌الاسلام همزبان، نفس امّاره را لذت طلب دانست و خاطر نشان کرد: نفس امّاره لذت‌طلب و عافیت‌جو، میانه‌ خوبی با خوبی‌ها و فضیلت‌ها ندارد. اتصاف به فضائل و روییدن گل‌های معطر عمل صالح و احسان به بندگان خدا، بر درخت وجود انسان، نیازمند استقامت و پایداری و تمرین است.