تاریخ ادبیات ایران؛ وامدار برکه با برکت غدیر

به گزارش ایکنا از آذربایجان‌شرقی، محمد طاهری خسروشاهی، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز، امروز، پنجم مردادماه، در سلسله نشست‌های پژوهشی تجلی واقعه غدیر خم در شعر و ادبیات ایران زمین، با اشاره به مظلومیت واقعه غدیر خم در طول تاریخ، گفت: اگر جاه طلبان و توطئه گران، آب را از سرچشمه گل آلود نمی‌کردند و زمام زعامت امت اسلام را در کف صاحب غدیر می‌نهادند، چرخ روزگار این چنین بر بستر شقاوت و پلیدی نمی‌گشت و انسان شاهد این همه مصیبت در گستره جهان بشری نبود.

وی در تبیین واکنش شعرفارسی به حادثه غدیر خم، موضع گیری گویندگان و شاعران در برابر غدیر را در دو برهه تاریخی قبل و بعد از شعر دوره صفوی تقسیم کرد و افزود: در ادب منظوم فارسی تا پیش از طلوع آفتاب دولت صفویه، جز در یکی دو برهه کوتاه حکومت آل بویه و سربداران، به دلیل خفقان حاصل از حکومت‌های متعصّب عامه، دوستان اهل بیت و خاندان رسالت، مجالی برای تبیین واقعه غدیر نداشتند چرا که تیغ تیز کج باوران و مستبدان تاریخ، از نیام بیرون بود و هرگونه اشارات شیعی را حذف و سانسور  می‌کرد.

طاهری خسروشاهی، در همین رابطه به قصیده‌ای گمنام در دیوان امیرمعزّی در قرن پنجم هجری اشاره کرد و گفت: این شاعر با همه ارج و قربی که در دربار ملکشاه سلجوقی دارد، فقط یک بار کلمه «وصی» را در قصیده خود به کار می‌برد و بلافاصله از بیم جان، در بیت بعد، عذر تقصیر می‌خواهد که مبادا به خشم سلطان گرفتار شود که چرا کلمه‌ای منتسب به شیعیان امام علی را در شعر خود به کار برده است.

رئیس مرکز آموزش زبان فارسی به دانشجویان غیرایرانی دانشگاه تبریز افزود: البته علی رغم خفقان حاکم بر شعرفارسی در برابر غدیر، کمتر شاعرى مى‌توان یافت که دست کم جرعه‌اى از خم غدیر ننوشیده و جان تشنه‌اش حلاوت عشق علوى را نچشیده باشد. نه تنها شعراى بزرگ عرب از حسان بن ثابت و کمیت اسدى و دعبل، بلکه شاعران حقجو و حقیقت گو در شعرفارسی نیز، به اصالت این برکه با برکت و به زلالى این چشمه جوشان شهادت و به حقانیّت غدیرخم گواهى داده و با سرودن چکامه‌هاى فاخر و بلند، و غدیریّه‌هاى غرّا و رسا، گوى سبقت از همگنان ربوده‌اند.

وی ادامه داد: براى اثبات درستی این نظر کافى است تا یک بررسی در آثار شاعران سده های نخست شعرفارسی؛ همچون کسایی مروزی، دقیقی طوسی، فردوسى، منوچهری دامغانی، ناصرخسرو، تا سعدى، مولوى و حافظ داشته باشیم.

طاهری خسروشاهی با اشاره به نخستین اشاره‌ها به ماجرای غدیر در شعر فارسی گفت: حکیم ابوالقاسم فردوسى در آغاز شاهنامه می‌گوید:

«چه گفت آن خداوند تنزیل و وحى

خداوند امر و خداوند نهى

که من شهر علمم، علیّم در است

درست این سخن قول پیغمبر است

اگر چشم دارى به دیگر سراى

به نزد نبى و وصى گیر جاى

بر این زادم و هم بر این بگذرم

یقین دان که خاک پىِ حیدرم

حکیم طوس، چنان که از ابیات بالا نیز پیداست، وقتی از امام على(ع) یاد مىکند پیش از هر وصف دیگر به «وصایت» ایشان تکیه مىکند و با تأکید صریح، حضرت علی را «وصىّ» مىنامد که همین خود مىتواند حاکى از اعتقادى باشد که فردوسى بى گمان به حقانیّت غدیر داشت.

این پژوهشگر همچنین از کسایی مروزی به‌عنوان یکی دیگر از شاعران غدیر در سده چهارم و پنجم هجری نام برد و گفت: کسایی می‌گوید:

مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر

بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار

آن کیست بدین حال که بودست و که باشد

جز شیر خداوند جهان حیدر کرار

کسایی در اولین بیت خود که گفته است: «بدو داد همه کار»؛ معنای واگذاری مسئولیت‌های پیامبر به امیر المؤمنین را ارائه کرده است.

این استاد دانشگاه تبریز، گفت: منوچهری دامغانی در سده پنجم در یکی از قصایدش به غدیر خم تصریح کرده و می گوید:

آهنى در کف، چون مرد غدیرخم

به کَتِف باز فکنده سر هر دو کُم

به گفته این پژوهشگر ادبی، از فردوسى و کسایی و منوچهری که بگذریم به نام مولوى می‌رسیم که هم در دیوان شمس و هم در مثنوی، بارها به نام امام علی اشاره کرده است.

وی افزود: شیخ مصلح‌الدین سعدى شیرازى کسى از اصحاب پیامبر(ص) را مانند امام على(ع) نستوده است. سعدی می‌گوید:

جوانمرد اگر راست خواهى ولى است

کرم پیشه شاه مردان على است

سعدى در این بیت از امیرمؤمنان(ع) با نام «ولى» یاد مى‌کند و در ضمن قصیده‌اى دیگر حضرت علی را «سردار اتقیا»، «معصوم مرتضى» و… مى‌نامد:

کس را چه زور و زهره که وصف على کند

جبّار در مناقب او گفته هل اتى

دیباچهّ مروّت وسلطان معرفت

لشکرکش فتوّت و سردار اتقیا

فردا که هر کسى به شفیعى زنند دست

ماییم و دست و دامن معصوم مرتضى

طاهری خسروشاهی، افزود: حافظ شیرازى نیز همین نوا را در رباعیاتش مى‌نوازد و مى‌گوید:

مردى ز کننده درِ خیبر پرس

اسرار کرم ز خواجه قنبر پرس

گر تشنه فیض حق به صدقى حافظ

سرچشمه آن ز ساقى کوثر پرس

وی در پایان گفت: پس از حمله مغول و از بین رفتن خلافت عباسی در نیمه سده هفتم هجری، مردم از جانب حکومت کمتر تحت فشار اعتقادی قرار داشتند و به همین دلیل، شعرای فارسی‌زبان شیعی فرصت را برای بیان اعتقادات و باورهای مذهبی خود مغتنم شمردند، به طوری که تا اوایل قرن دهم هجری که صفویان به حکومت رسیدند و تشیّع را مذهب رسمی کشور ایران اعلام کردند، روند رو به رشدی را در سروده‌های فارسی با مضمون غدیر شاهدیم.