هوای نَفْس از منظر قرآن

از مهارت‌های معنوی ارائه شده در قرآن برای غلبه بر نَفْس امّاره، برقراری ارتباط با خداست؛ چرا که برقراری ارتباط با خالق هستی، دوری و اجتناب از زشتی و دست رد زدن به امیال نفسانی است.

از نظر قرآن کریم، نَفْس دارای مراتبی است که پایین‌ترین مرتبه آن نفس اماره است؛ یعنی نفسی که به بدی‌ها امر می‌کند و پس از نَفْس اماره و در مرحله بالاتر، بعد از آن که شخص با خودسازی به مرتبه نَفْس لوامه، یعنی نَفْس ملامت‌گر می‌رسد، این نفس او را به خوبی‌ها امر می‌کند و از بدی‌ها با سرزنش کردن از درون، باز می‌دارد. به این نَفْس، وجدان اخلاقی نیز گفته می‌شود. بنابراین، می‌توان گفت که هوا به معنای خواسته است و پیروی از هوای نَفْس، یعنی پیروی از خواسته‌های افراطی نَفْس اماره.

حجت‌الاسلام سیفعلی محمدزاده، مدرس حوزه علمیه در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان‌شرقی، پیروی از هوای نَفْس را عامل غفلت از یاد خدا دانست و گفت: غلبه بر نَفْس امّاره یعنی توانایی آدمی در پرتو شناخت صحیح، رفتار مناسب و نیروی معنوی در برابر نفس امّاره و اجتناب از برآوردن خواسته‌های نَفْسانی و تابع عقل سلیم و آموزه‌های وحیانی بودن.

وی با استناد به آیه 9 سوره شمس «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا» بیان کرد: در این آیه می‌خوانیم: هر کس نَفْس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده است.

محمدزاده از نظاره‌گر بودن خدا بر اعمال بشر گفت و ادامه داد: خداوند در آیات متعددی بشر را مورد خطاب قرار داده است که من بر اعمال شما نظاره دارم و وسوسه‌های درونی شما را می‌دانم و هیچ چیزی نیست که در زمین و آسمان وجود داشته باشد و انجام شود و از دید من مخفی بماند. وسوسه‌های نفسانی، باعث دروغ‌پردازی و پوشاندن حقیقت است.

امام جمعه سابق شبستر با اشاره به فرموده حضرت علی(ع) افزود: ایشان می‌فرمایند: فرمانبری از نفس و پیروی از هوس‌های آن، شالوده هر رنج و سرچشمه هر گمراهی است.

وی ضمن بازگو کردن پیامدهای باور به حضور خدا، تأکید کرد: وقتی آدمی به حضور خدا در نظام هستی باور داشته باشد و در همه حال خداوند را حاضر بر اعمال و نیّات خویش بداند، از نَفْس سرکش خویش متابعت نخواهد کرد و مرتکب کار ناپسندیده‌ای نخواهد شد.

ارتباط با خدا و غلبه بر نفس امّاره

در ادامه حجت‌الاسلام عبدالغفار غفاری، امام جمعه بستان‌آباد، نیز اظهار کرد: از مهارت‌های معنوی ارائه شده در قرآن برای غلبه کردن بر نَفْس امّاره، برقراری ارتباط با خداست؛ چرا که برقراری ارتباط با خالق هستی، دوری و اجتناب از زشتی و دست رد زدن به امیال نفسانی است.

وی افزود: آنجا که قرآن کتاب هدایت و زندگی آدمی است و توجه ویژه‌ای برای رهایی بشر از اسارت نفس دارد، با صراحت اعلام فرموده که راه رهایی از اسارت نفس و رستگاری که مطلوب آدمی است، تزکیه و پاکی نَفْس است.

غفاری با استناد به آیه 28 سوره کهف «وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ ۖ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۖ وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا» بیان کرد: در این آیه می‌خوانیم: و همیشه خویش را با کمال شکیبایی به محبت آنان که صبح و شام خدای خود را می‌خوانند و رضای او را می‌طلبند وادار کن، و مبادا دیدگانت از آنان بگردد از آن رو که به زینت‌های دنیا مایل باشی، و هرگز از آن که ما دل او را از یاد خود غافل کرده‌ایم و تابع هوای نفس خود شده و به تبهکاری پرداخته متابعت مکن.

امام جمعه بستان‌آباد، از دلایل پندپذیر بودن آدمی گفت و ادامه داد: آدمی به خاطر دارا بودن احساس و دل، پندپذیر است؛ چراکه مطابق آیات کریمه، مخاطب قرآن علاوه بر عقل، دل آدمی نیز هست.

وی نهایت مسیر انسان را قرب الی الله دانست و یادآور شد: انسان در مسیر تکاملی خویش رو به سوی خدا دارد و نهایت مسیر او رسیدن به خدا و قرب إلی الله است، پیمودن این مسیر همراه با سختی و ناملایماتی است که آدمی باید با آن‌ها دست و پنجه نرم کند.

وی با اشاره به فرموده امیرمؤمنان علی(ع) افزود: ایشان می‌فرمایند: مبادا هوس بر شما چیره آید؛ زیرا که آغاز آن، فتنه و گمراهی است و فرجامش، رنج.

غفاری، ضمن بازگو کردن پیامدهای غفلت از یاد خدا تأکید کرد: کسی که از ذکر خدا غافل شد، آماده پذیرش تسلط شیطان و وسوسه‌های شیطانی می‌شود، زیرا هر چه انسان از یاد خدا فاصله بگیرد، به مادیات و لذّت‌های دنیوی نزدیک‌تر می‌شود و اگر ظواهر مادی و تعلقات دنیوی برای کسی اصل قرار گرفت، او در پرتو وسوسه‌های شیطانی، برای رسیدن به هدف‌های ناپاک خود از هیچ کاری روی‌گردان نیست و از هر فکر و اندیشه شیطانی استقبال می‌کند.