از شرح مثنوی تا مکاتبه با فلاسفه غربی/ علامه‌ای که در ۲۳ سالگی به درجه اجتهاد رسید
۲۵ آبان یادآور روزی است که آفتاب حیات بزرگ مردی از کاروان حکمت و معرفت، دین‌پژوه فرزانه، فیلسوف و فقیه برجسته معاصر «علامه محمدتقی جعفری» که از چهره‌های ماندگار تاریخ حکمت دینی در جهان اسلام است، غروب کرد.
محمدتقی جعفری مرداد‌ماه ۱۳۰۴ هجری شمسی مطابق با ۱۳۴۳ هجری قمری در تبريز ديده به جهان گشود. نزد مادر، اندکی مقدمات دروس و قرآن را آموخت. وقتی به مدرسه رفت، ايشان را به كلاس چهارم بردند. او با استعداد شگرف خود اين كلاس را در مدرسه اعتماد تبريز با رتبه دوم گذرانيد و در سال بعد كلاس پنجم را با رتبه اول احراز كرد. علامه جعفری پس از مدتی به خاطر تنگدستی خانواده ناگزير دبستان را در ميانه راه رها كرد و در پی يافتن درآمد به كسب و كار روی آورد.
بیشتر بخوانید:
پدرش از اين وضع بسيار متأثر شد و به محمدتقی و برادرش تأكيد كرد، شما به دنبال درس برويد، خداوند روزی‌رسان است. از اين جهت آن دو طالب دانش، مقارن سال‌های پايانی جنگ جهانی دوم به مدرسه «طالبيه» تبريز رفته و تحصيلات علوم دينی را نزد استادان آن‌جا پی‌گرفتند. تأمين هزينه زندگی، او را ناگزير ساخته بود تا صبح‌ها تحصيل كرده و بعد‌از‌ظهرها كار كند.
در سال ۱۳۵۹ هجری قمری در حالی كه پانزده بهار را پشت سر می‌نهاد، زادگاه خويش را به قصد اقامت در تهران ترک کرد و در مدرسه «مروی» نزد استادانی فاضل مطالعه و تحصيل متن رسائل و مكاسب را پی‌گرفت. پس از سه‌سال خوشه چينی از خرمن خردمندان و انديشمندان حوزه، در سال ۱۳۶۲ هجری قمری به شهر مقدس قم مهاجرت کرد و ضمن تحصيل در مدرسه دارالشفای قم ملبس به لباس روحانيت شد و دروس خارج را در آن‌جا آغاز كرد.
وی سپس برای ادامه تحصيلات، راهی نجف شد. دوران تحصيل در نجف نيز سخت می‌گذشت؛ اما چون اشتياق شدت داشت، همه آن را سخت تحمل كرد. خود می‌گويد: گاهی دو يا سه ساعت كار دستی می‌كردم تا شهريه به دستم برسد كه ميزان آن هـم كافی نبود. وی بیست و سه ساله بود كه به درجه رفيع اجتهاد نايل شد. علامه پس از يازده سال اقامت در نجف و شركت در حوزه‌های درسی آن ديار، به سال ۱۳۳۶ يا ۱۳۳۷ه هجری شمسی به ايران مراجعت کرد.
علامه جعفری بيشترين استفاده‌های علمی را از محضر آيات عظام محمدرضا تنكابنی، آيت‌الله شيخ كاظم شيرازی، آيت‌الله سيد‌عبدالهادی شيرازی، آيت‌الله سيد‌ابوالقاسم خويی، آيت‌الله شيخ مرتضی طالقانی، آيت‌الله ميرزا‌حسن يزدی، آيت‌الله سيد‌محمود شاهرودی، آيت‌الله سيد‌جمال گلپايگانی، آيت‌الله سيد‌محمد‌هادی ميلانی، آيت‌الله شهيدی(صاحب حاشيه بر مكاسب) و آيت‌الله سيد‌محسن حكيم كسب کرده است.
علامه جعفری با اشراف به فقه، فلسفه، هنر و زيبايی‌شناسی در اسلام و نيم‌قرن فعاليت علمی و پژوهشی بيش از ۱۰۰ كتاب و رساله تحرير کرد كه چند نمونه از آن‌ها عبارتند از «رسائل فقهی»، كه شامل طهارت، صلاة، صوم و غيره است. «حقوق جهانی بشر از ديدگاه اسلام و غرب»، «الرضا(ع)، «جبر و اختيار»، «مجموعه مقالات»، «ارتباط انسان و جهان»، «ايده‌آل زندگی و زندگی ايده‌آل»، «نقد نظريات ديويد هيوم در چهار موضوع فلسفی»، «بررسی و نقد برگزيده افكار راسل»، «زيبايی و هنر از ديدگاه اسلام»، «حكمت اصول سياسی اسلام: فرمان حضرت اميرالمؤمنين(ع) به مالک اشتر»، «موسيقی از ديدگاه فلسفی و روانی»، «پيام خرد»، «فلسفه دين»، «تحقيقی در فلسفه علم»، «فلسفه و هدف زندگی»، «فلسفه و نقد سكولاريزم»، «مقدمه‌ای بر فلسفه»، «مولوی و جهان بينی‌ها»، «تعاون الدين و العلم»، «الامر بين‌الامرين»، «نهاية‌الادراک الواقعی بين الفلسفة القديمة والحديثة»، «آفرينش و انسان.»
اين عالم فرزانه تا پايان عمر لحظهای از تلاش در راه تعالی انديشههای والای بشری و نشر معارف الهی باز نايستاد و مهم‌ترين عملكرد ايشان اتصال حوزه و دانشگاه و به عبارتی ارتباط علوم قديم و جديد با يكديگر بود. از ايشان آثار بسياری به جای مانده كه نمايانگر جهاد فكری عظيم وی در راه نيازهای فكری و فرهنگی دنيای معاصر است. وی بيش از ۷۰ جلسه بحث و گفت‌وگو با شخصيت‌های بين‌المللی از جمله «برتراند راسل»، «روژه گارودی»، پروفسور «عبدالسلام» و پروفسور «روزنتال»، از فيلسوفان مطرح آن زمان داشت.
استاد محمدتقی جعفری همچنين به مقايسه ميان روش دانشمندان و فلاسفه شرقی و غربی در جهان‌بينی پرداخت و علاوه بر مطالعه نقادانه بخش عظيمی از فرهنگ غرب، در بحثها و مكاتبات خويش با انديشمندان غرب، قدرت و عظمت فرهنگ و معارف اسلامی را كاملا آشكار ساخت.
وی سال‌های متمادی در تبریز، تهران، حوزه علمیه قم و حوزه علمیه نجف به کسب علوم اسلامی و انسانی اهتمام ورزید. او نه تنها در عرصه فلسفه، بلکه در وادی عرفان، ادبیات فارسی، ادبیات غرب، علوم طبیعی و تجربی نیز تأملات فکری و نظری داشت. نگاه ژرف‌نگرانه و دغدغه وافر برای کسب دانش و همچنین ارتباط و گفت‌وگوهای فکری و علمی او با اندیشمندان و متفکران غرب و شرق از جمله برتراند راسل و وایت، وی را به‌عنوان فیلسوفی نواندیش و آزاداندیش مطرح ساخت.
علامه جعفری فردی کم نظیر در اخلاق
حجت‌الاسلام مجتبی نظری، استاد حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان‌شرقی، با بیان این‌که علامه جعفری از جمله علمایی است که از سوی مقام معظم رهبری لقب «ذوالفنون» به کار برده شده است، اظهار کرد: این علامه ذوالفنون در رشته‌های مختلف انسانی در کنار رشته‌های فقه، اصول، فلسفه و عرفان صاحب فن و نظر بوده و جنبه‌های برونگری و درون‌گری خود را همواره به کار گرفته است به طوری که مقام معظم در مورد او می‌فرمایند: علامه جعفری در اخلاق فردی کم نظیر بود.
وی افزود: افراد کمی هستند که همانند علامه جعفری اینگونه رشد یافته و هم نگاه درونی و هم وجهه برونی خود را تقویت کرده باشند. اساتیدی چون میرزا فتاح شهیدی، آیت‌الله محسن حکیم، آیت‌الله خویی و غیره در حوزه علم، این علام فرزانه را پرورش داده و در حوزه معنوی نیز شیخ مرتضی طالقانی، استاد عرفان و تربیت این عالم بوده است.
نظری ادامه داد: این اساتید و به خصوص شیخ طالقانی، محصولی تربیت کرده‌اند که در حل بعد معمایی نفس، به شکل عالی عمل کرده و لذا در کنار فقه و اصول، ۲۷ جلد برای نهج‌البلاغه و ۱۵ جلد برای کتاب مثنوی مولوی شرح نوشته که کار چندان عادی نیست.
این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: علی‌رغم این‌که کم لطفی‌ها و هجمه‌هایی به کتاب مثنوی وارد می‌شد اما علامه با نوشتن شرح آن کتاب، به این نگاه پاسخ داده و از طرفی به آشنایی و معرفی هر چه بیشتر کتاب غریب نهج‌البلاغه به خصوص در حوزه ترجمه آن کمک شایانی کرد.
وی با بیان این‌که علامه جعفری در باب موضوع «اندیشه بشری» در سطح جهان نقش ایفا کرده و علامه به معنای واقعی بود، گفت: در خصوص وحدت حوزه و دانشگاه جزو علم داران و طلایه داران زمان خود محسوب می‌شد و یا در حوزه مدیریت اسلامی نیز توانست شرحی بر نامه ۵۳ نهج البلاغه بنویسند که نیاز واقعی زمانه ما نیز پرداخت کردن به این نامه است.
وی با اشاره به همکاری علامه با شهید مطهری در حسینیه ارشاد، اظهار کرد: علامه در دانشگاه‌ها، دین را به زبان عقلی و فلسفه بیان می‌کرد و در دورانی که حزب توده و تفکر مارکسیستی در حال گسترش و تبلیغ بودند با کمک شهید مطهری مقابل آن ایستادند.
این استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر این‌که یکی از اندیشه‌های ویژه این علامه، حیات معقول بوده و بایستی به نام او نوشته شود، گفت: این اندیشه متأسفانه در مجامع علمی چندان مطرح نمی‌شود و مجامع علمی کشور به‌ویژه تبریز آنچنان که باید نسبت به علامه جعفری و اندیشه‌های او پرداخت نکرده‌اند. او با کمک علم، دین و فلسفه توانست حیات معقول را تبیین کند. اگر کسی بخواهد این علامه ذوالفنون را بیشتر بشناسند بایستی به نظریه حیات معقول او مراجعه کند تا ببیند که نگاه این علامه به علم و دین و بیان به روش فلسفی نسبت به ارکان حیات معقول چگونه است.
وی با اشاره به نگارش مقدمه‌ای بر اعلامیه حقوق بشر توسط علامه جعفری، ادامه داد: علامه در این مقدمه، نگاه دیگری به بشر داشته و بشر را در قالب بنده خدا معرفی کرده است.
نظری همچنین در خصوص اندیشه سیاسی علامه جعفری نیز گفت: کتاب «تکاپوی اندیشه‌ها» توسط این عالم نگارش شده که در آن با نزدیک به ۵۰ اندیشمند به گفت‌وگو پرداخته و نظریه‌ها، نامه‌ها و مکاتباتی با عالمانی چون محمد عبدالسلام فیزیکدان پرآوازه پاکستانی و برنده صلح نوبل، فرانتس روزنتال از آلمان، برتراند راسل متفکر و فیلسوف انگلیسی، پروفسور روژه گارودی فرانسوی، هیسائه ناکانیشی از ژاپن و غیره گنجانده شده است.
استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر این‌که علامه جعفری در گستره جهانی حضور داشته است، افزود: او از افراد وفادار به امام(ره) و انقلاب اسلامی بود به طوری که حتی مرحوم محمدتقی فلسفی، واعظ مشهور معاصر نیز به این موضوع اذعان داشت. علامه بارها توسط ساواک احضار و تعهد داده بود و تلفن‌هایش شنود می‌شد و حتی در سال ۵۲ نیز نیروهای ساواک به منزل این عالم حمله کرده بودند.
وی اظهار کرد: علامه جعفری فردی بود که حتی اگر ظاهرش نشان نمی‌داد، شخصیت هوشمند و باهوشی داشت به طوری که گفته شده روزی یک جوان به علامه نزدیک شده و طلب کمک مالی می‌کند، علامه نیز در پاسخ به مشکل او، اتاقی را در اختیارش قرار داده و شش ماه از او پشتیبانی مالی می‌کند. علامه در پاسخ به این‌که چرا این کار را کرده نیز می‌گوید که من می‌دانستم آن جوان مامور ساواک است و برای جاسوسی آمده بود اما برای این‌که ذهنیت ساواک را از خودش دور کند و این‌که در خانه‌اش کارهای انقلابی انجام نمی‌دهد به او کمک کرده است.
بازیابی هویت دینی و ایرانی با آشنایی مفاخر
جلال شیری، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز نیز اظهار کرد: امروزه نسل جوان به‌ویژه نسل جوان فرهیخته و دانشجو، باید با مفاخر علمی کشور آشنا شوند که این آشنایی از دو جنبه بسیار مهم و حائز اهمیت است. نسل جدید که در معرض انواع تبلیغات مسموم و مواضع مشکوک دشمنان برای کشیده شدن در ورطه از خودبیگانگی و خودباختگی قرار گرفته است، به واسطه آشنایی با ستارگان فاخری چون عالم فرزانه علامه جعفری می‌تواند هویت دینی و ایرانی خود را بازیابی کرده و با ترسیم نقشه راه عملی برای پیشرفت خود و جامعه گام در راه ترقی و تعالی علمی و معنوی بگذارد.
وی ادامه داد: دومین جنبه مهم معرفی مفاخر علمی کشور این است که معرفی چنین مفاخری باعث نمایان ساختن هر چه بیشتر سابقه علمی و دانشمندان کشور و قابلیت‌های فکری و اندیشه‌ای فعالان کشور خواهد بود. علامه جعفری نیز از جمله شخصیت‌های بارز علمی کشور است که به لحاظ اثرگذاری در حوزه علوم انسانی، نقش بسیار ارزنده‌ای داشته است.
شیری بیان کرد: آشنایی نسل جوان با تفکرات، آثار و خط فکری علامه جعفری اندیشمند، فیلسوف و عالم اسلامی در راستای تعالی مسیر پژوهشی و بازیابی الگوی‌های علمی اسلامی بسیار حائز اهمیت است.
این استاد دانشگاه، با اشاره به درجه اجتهاد این عالم فرزانه، گفت: آنچه از زندگینامه این دانشمند برمی‌آید، آن است که در اوایل جوانی به سن اجتهاد رسیده و خاطراتی نیز که از دوره تحصیل ایشان در تبریز هم در دست است، تلاش علمی بی وقفه و مجاهدانه در کنار تقوای الهی و خستگی ناپذیری و بهره‌مندی از استعداد سرشار خدادادی در مجموع شخصیتی ممتاز از این علامه مسلمان ساخته بود.
وی در خصوص فعالیت‌های علمی علامه جعفری، اظهار کرد: مقام علمی این فیلسوف برجسته به حدی بالا بود که برخی فلاسفه غرب نیز بدان اذعان داشتند و در مقابل استدلال‌های روشن و مبرهن این فیلسوف عقب نشینی کرده‌اند. به‌عنوان نمونه مکاتبات وی با فیلسوف غربی به نام «برتراند راسل» که طی آن‌ها ادعاهای واهی این فیلسوف غربی در خصوص اتهامات با دین را با قاطعیت و برهان روشن رد کرده است و این جز به مدد روح پاک و توان علمی بالای این عالم بزرگ میسر نبود.
شیری افزود: بیشتر افراد به خصوص در کشورهای غربی معمولاً تنها رشد یک جانبه دارند و در یک مسیر یا رشته خاص تبحر پیدا می‌کنند اما علامه جعفری در کنار رشد و تعالی روحی بسیار بالا، تبحر ویژه‌ای در علم فلسفه داشته و در برخی شاخه‌های علوم دیگر نیز صاحب نظر بود و این امر وی را از فلاسفه غربی متمايز و ممتاز می‌ساخت.
عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با بیان این‌که زندگی این فیلسوف بزرگ، تنها محدود به درس و بحث نبود، اظهار کرد: فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی و روشنگرانه وی به‌ویژه در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی ایران بسیار بارز و پررنگ است. وی با برگزاری جلسات درس و روشنگری در کنار سایر مبارزان و عالمان برجسته، نقش تبیینی و معرفت افزایی بسزایی در خنثی سازی توطئه‌های تفکرات مارکسیستی در آن زمان داشته و در این راستا همنوا با سایر همسنگران انقلابی خود نقش مهمی در بیدارسازی جامعه ایفا کرد.
سرانجام علامه محمدتقی جعفری پس از سال‌ها علم آموزی و كوشش برای گسترش دانش و معرفت در ۲۵ آبان ۱۳۷۷ خورشیدی رخ در نقاب خاک كشید و به دیدار حق شتافت.
انتهای پیام
