توکلیان: هنر اسلامی از مهمترین دستاوردهای بشری است

مهدی توکلیان، پژوهشگر هنر، در گفت‌و‌گو با ایکنا، درباره هنر و ارتباط آن با آموزه‌های دینی و اسلامی گفت: یکی از جنبه‌های مهم هنر و نسبت آن با دین و اسلام و خدماتی که می‌تواند برای انسان داشته باشد، تحقق هدف مهم دین يعنی تعالی انسان است. تعالی‌بخشی انسان‌ها به‌ معنای فرارفتن از ماده و طبیعت به سمت عالم حقایق و معانی است. هنرمند در چنين فضايی می‌تواند معانی مجرد را در قالب آفرینش‌های خیال دربیاورد و انسان‌ها را به عالم مثال نزدیک کند.

وی افزود: البته از این نظر هر کس به اندازه ظرفیت و قدرت آفرینش خود می‌تواند موجبات تعالی انسان را فراهم آورد. مسئله تعالی، مسئله تشبه به خداوند است و هنرمند برای تحقق اسمای الهی در انسان، در قالب هنر باید صفت خلاقیت را در خود رشد دهد و به فعلیت برساند تا به مقام خلافت الهی و به تحقق اسماء نزدیکتر ‌شود.

این هنرمند ادامه داد: مسئله مهم دیگری که هنر می‌تواند در آن بسیار موثر باشد تلطیف درک انسان‌ها از زیبایی‌هاست. یعنی با ارائه و صورت‌بندی مجدد زیبایی‌هایی که در ابعاد و ساحت‌های مختلف در عالم وجود دارد، موجب می‌شود انسان‌ها به عالم بالا و موطن اصلی خود نزدیک شوند. تعبیر برخی بزرگان این است که دین دروازه‌ای به سمت حقایق است و هنر دریچه‌ای به سمت آن.

توکلیان در پاسخ به این سؤال که هنرهایی نظیر سینما که ریشه غربی دارند، چگونه می‌توانند فرمی اسلامی به خود گیرند؟ گفت: مسئله مهم و موثر در هنر جنبه تعلیمی است. هنرمند می‌تواند در صورت‌بندی مجدد حقایق، بسیاری از معارف را با صورتگری‌های جدید ارایه کند. بسیاری از فضائل معانی که در صورت‌های خشک دروس تعلیمی و صحبت‌ها و متن‌های ساده منتقل نمی‌شود، در قالب ادبیات و شعر و معارف آفرینشگری‌های هنرمندانه قابل انتقال است. در واقع آنچه در صورت‌های خشک تعلیمی و صحبت‌ها و متن‌های ساده قابل انتقال نیست، در قالب ادبیات، شعر و هنرهای بصری قابل انتقال بوده و مفاهیم عمیقی نیز ایجاد می‌کنند.

این هنرمند عکاس اضافه کرد: بنابراین در پاسخ به این سؤال که در هنر سینما چطور می‌شود جنبه‌های بسیار شاخص فضائل اخلاقی، رشادت‌ها و بزرگی‌هایی که در انسان‌هاست را ترسیم کرد؟ باید گفت؛ اگر واسطه‌گری هنر نباشد، این معانی به این راحتی منتقل نمی‌شوند. تعبیر دیگر که جدا از تعابیر قبل هم نیست پرداختن به هنر و هنرمندی که در هر انسانی قابل تصور هست به درجات مختلف به منزله سیر و سلوک به عالم اصلی است. سیر و سلوک الی‌الله و موطن اصلی است که انسان از محسوسات به سمت ادراک حقایق پرواز می‌کند و به میزانی که اتصال و تعالی در هنر بیشتر تحقق پیدا می‌کند، اصالت بیشتری دارد. حافظ لسان الغیب است. چرا؟ چون بین کالبد انسان و قلبش در شعر حافظ با عالم معنا اتصال برقرار شده است.

توکلیان در بخش دیگری از این گفت‌و‌گو درباره ویژگی هنر اسلامی نیز چنین توضیح داد: بدون شك هنر اسلامی شامل هنرهای تجسمی خلق شده در دنیای اسلام است. هرچند این هنرها در مواردی با تعالیم و شریعت اسلام انطباق نداشته باشد ولی تأثیر فرهنگ اسلامی در آن به‌خوبی نمایان است. هنر اسلامی یکی از دوره‌های شکوهمند تاریخ هنر و یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشری در عرصه هنری به‌شمار می‌آید و شامل انواع متنوعی از هنر همچون معماری اسلامی، خوشنویسی، نقاشی، سفالگری، قالیبافی، فرش‌بافی و گلدوزی اسلامی می‌شود. بعد از ظهور اسلام، این دین از نظر اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بر جوامع تأثیر گذاشت. هنر نیز تحت تأثیر این دین در این جامعه‌ها دچار تغییر و تحولاتی شد و با نام جدید هنر اسلامی شناخته شد.

ویژگی‌های هنر اسلامی

این هنرمند تصریح کرد: هنر اسلامی هنری نیست که فقط به مسائل مذهبی اسلام ارتباط داشته باشد. اصطلاح «اسلامی» نه تنها به مذهب، بلکه به فرهنگ غنی و متنوع مردمان سرزمین‌هایی که آیین اسلام در آن رواج دارد نیز اشاره می‌کند. هنر اسلامی غالباً عناصری غیرمذهبی را که توسط برخی از علمای اسلامی حرام شمرده نشده نیز دربرمی‌گیرد. همچنین به‌آن دسته از مفاهیم و موارد هنری که در درون جوامع اسلامی تحت تأثیر عوامل منطقه‌ای و فرهنگ بومی به وجود آمده‌ است نیز هنر اسلامی گفته می‌شود.

وی در پاسخ به این سوال که ریشه‌های هنر اسلامی به چه مقطعی از تاریخ برمی‌گردد، بیان کرد: هنر اسلامی در ابتدا با الهام از هنر رومی، هنر مسیحی ابتدایی؛ به خصوص هنر بیزانسی و هنر ساسانی توسعه یافت و بعدها از هنر عشایری آسیای مرکزی نیز الهام گرفت. هنر چینی در نقاشی اسلامی، سفالگری و منسوجات اسلامی نقشی سازنده داشته‌ است. در هنر اسلامی به عناصر تکرارشونده زیادی برمی‌خوریم مانند استفاده از طرح‌های هندسی یا ترسیمی انتزاعی از گل و گیاه که به اسلیمی معروفند. نقوش اسلیمی در هنر اسلامی اغلب به عنوان نمادی از طبیعت بیکرانی به‌کار می‌رود که مخلوق خداست. گاهی نقوش اسلیمی تکراری عمداً توسط هنرمند با نقص طراحی شده‌اند تا نشان دهند ایجاد کمال تنها مختص خداوند است، هرچند این نظریه مورد قبول همگان نیست.

بیشتر بخوانید:

اولیازاده: هنر اسلامی عنوان درستی نیست

اسماعیل شفیعی: ذات هنر آسمانی است

دبیر جشنواره عکس اربعین 1400 تأکید کرد: ایران مهمترین و گرمترین کانون دانش و معرفت در طول این چند قرن در بین کشورهای اسلامی دیگر بوده و به جهت سابقه تمدنی در هنر در سرزمين های شرقی نيز در طول تاريخ درخشيده است. ﭘﺲ ﻫﻤواره ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ ارزشﻫﺎی هنری میﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﻴﻤﻪﺗﻤﺎم ﺑﻤﺎﻧد. ﻟﺬا ﺑﺎﻳﺪ ﻟﺤﻈﻪﺑﻪﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ درك ﺗﺎزه‌ای از ارزشﻫﺎی هنری دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺪف آن رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎی ﻋﺎلی اﻧﺴﺎنی ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺪرت درك ﺷﺮاﻳﻂ اﺟﺘﻤﺎعی، ﺳﻴﺎسی، اﻗﺘﺼﺎدی و فرهنگی را ﺑـﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺑﺪﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﺷـﻜﻞدهی ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺸﺎرﻛﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ.

توکلیان درباره هنرهای وارداتی و نحوه استفاده از آنها نیز چنین توضیح داد: گزينش هنرها اعم از هنر وارداتی يا هنر موجود ميراثی و تمدنی ايرانی اسلامی گزينش مناسبی نيست، چراكه با اين رويكرد در ساير رشته‌های هنری مدرن هم نمی‌توان مفاهيم دينی و اسلامی را به مخاطبان انتقال داد و تمام اين هنرها ابزاری هستند براي انتقال مفاهيم بلند و ارزشمندی كه مد نظر فرهنگ هر سرزمين يا منطقه‌ای است كمااين‌كه بسياری از انديشه‌های ناصواب و نادرست غيردينی و ضد اسلامی و ضد ايرانی با همين ابزار تهيه و توليد و در بين مخاطبان توزيع شده است.

وی متذکر شد: ﺟﻮﻫﺮه اصلی ﻧﮕﺎه به هنر در تمام ابعادش و با جذابيت‌هايش زمانی تاثيرگذار است كه پژوهش هدفمند برنامه‌ريزی شود و به توليد برسد. میدان گسترش صنعت فرهنگ هم از آغاز به قومی یا کشوری خاص محدود نمی‌شود، بلکه تمام جهان را فرامی‌گیرد. می‌توان نویسنده یا فیلمسازی را در خیال تصور کرد که می‌خواهد اندیشه‌ای را به یاری قلم یا تصویر بیان کند که اولاً نوپدیده، نامکرر، بی‌پیشینه و خلاف‌آمد عادت باشد. ثانیاً تابع تجارت، صنعت و پسند‌ همگانی نباشد. از نخبگان کم‌شمار و نادر که بگذریم احتمالاً پیام چنین اثری شنیده نمی‌شود و در نتیجه در بازار نشر و فیلم احتمال هیچ موفقیتی برای آن نمی‌رود. فرض می‌کنیم که حقیقت بیدارکننده این اندیشه پرده از همه دروغ‌های فریبنده‌ای که آثار پرفروش به خورد خلق می‌دهند برمی‌دارد و خلاصه حقانیت آن به غایت بیش از پرفروش‌ترین آثار است. مسئله این نویسنده یا فیلمساز مسئله‌ای تازه و حتی خاص عصر صنعتی نیست.

این هنرمند در پایان بیان کرد: از دیرباز آرزوی بسیاری از نویسندگان و هنرمندان آن بوده است که هنر واقعی و باور قلبی خود را خالصانه و مستقل نشان دهند و به هیچ بهایی با تحریف، خودسانسوری و پیروی از ذوق عوام یا خواست قدرت به هنر خویش خیانت نکنند.