تطهیر قاتل حضرت حمزه از سوی مورخان اندلسی

 

حجت‌الاسلام حمیدرضا مطهری در این نشست با بیان اینکه تاریخ‌نگاری شیعه و اهل سنت نسبت به وقایع صدر اسلام دارای متفاوت است، گفت: اما تاریخ‌نگاری اندلس در آن پنج قرن اول حتی از تاریخ‌نگاری اهل سنت متفاوت است و مخصوصاً با منابعی که در مناطق مرکزی و شرق جهان اسلام نوشته شده تفاوت دارد چراکه آنها از برخی اخبار صدر اسلام و گزارش‌ها، به صورت اشاره‌وار گذشته‌اند و به برخی نیز اشاره نکرده‌اند. یکی از این مورخان به نام عبدالملک بن حبیب در ارتباط با همسران پیامبر اسلام(ص) یک فصل را اختصاص می‌دهد در حالی که درباره حضرت حمزه(س) نه تنها به اشاره رد می‌شود بلکه آن را ذیل واقعه جنگ احد قرار می‌دهد و می‌گوید یکی از کسانی که در این روز به شهادت رسید حمزه عموی پیامبر بود و دیگر به جزییات آن اشاره نمی‌کند. وی حتی به خلیفه اموی تأکید می‌کند که از جشن روز عاشورا غفلت نکند. لذا تفاوت بین مورخان اندلس و اهل سنت کاملاً مشخص است.

وی ادامه داد: در منابع اندلسی، اندوه پیامبر و سخن و سوگواری آن حضرت درباره شهادت حضرت حمزه نیز متفاوت از سایر مورخان است. این اندوه در منابع مختلف شرق و غرب جهان اسلام مورد توجه قرار گرفته است اما در بیان آنها، جدای از اظهار اندوه پیامبر اسلام(ص) در حین ورود به مدینه، نکته مهمش سخنی است که به پیامبر نسبت می‌‌دهند که می‌گوید اگر یکی از مسلمانان جسد حمزه را پیدا ‌کرد آن را در بیابان رها کند تا درندگان بیابان او را بخورند و در همان حالت محشور شود. این سخن طبیعتاً با آنچه ما از پیامبر اکرم و سیره ایشان سراغ داریم سازگاری ندارد. مخصوصاٌ اینکه در اسلام حق معطل کردن دفن میت وجود ندارد و باید در دفن وی تسریع شود لذا چنین سخنی از جانب کسی که خودش به عنوان شارع بر دفن میت تاکید داشتند از عجایب تاریخ‌نگاران خطه اندلس است.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی یادآور شد: در منابع اندلسی هم اشاره شده که برخی از علویان در مقابل مخالفان خود از جمله در مقابل امویان و به صورت ویژه در مقابل معاویه به جایگاه حضرت حمزه استناد کرده‌اند که این هم از موارد اشاره شده از سوی مورخان آنهاست. از سوی دیگر آنها سعی در تطهیر وحشی، قاتل حضرت حمزه داشته‌ و گفته‌اند که وی با همان شمشیری که حضرت حمزه را به شهادت رساند، مسیلمه کذاب را به قتل رساند.

 

وی گفت: از سوی دیگر از جنبه سیاسی با از بین رفتن حکومت امویان، دیگر گرایش مردم به این حکومت در آنجا دیده نمی‌‌شود چراکه جریانی با نام حمودیان که علوی بودند در آنجا قدرت را در دست می گیرند و همین منشأ آثار زیادی می‌شود و جا دارد یک اثر مستقلی درباره حضرت حمزه در آثار دانشمندان آن خطه مورد توجه قرار گیرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین رمضان محمدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه نیز به عنوان ناقد در این نشست اظهار کرد: دو نوع تاریخ‌نگاری درباره حوادث اسلام وجود دارد که یکی تاریخ‌نگاری اهل سنت است و قرائت آنها از دین با ما متفاوت است چراکه تاریخ‌نگاری آنها مبتنی بر خلافت و تاریخ‌نگاری شیعیان با محوریت اهل بیت(ع) است. لذا به نظر می‌رسد سخن گفتن درباره تاریخ اندلس و آن هم در موضوعی همانند حضرت حمزه کار آسانی نیست. در میان اهل سنت نیز نگاه امویان با محوریت ضدیت با اهل بیت(ع) است بنابراین کار در این حوزه سخت است و مطالعه بسیار دقیق و فراوان در بدنه کتب تاریخی اهل سنت را می‌طلبد و واقعاً کار دقیقی هم از سوی حجت‌الاسلام مطهری انجام شده است.

 

وی افزود: البته به نظرم موضوعات در این پژوهش به شکل کامل شناسایی نشده است چراکه برای مثال برخی تاریخ‌نگاران نقش حضرت حمزه در مکه را مورد توجه قرار داده‌اند تا نقش ابوطالب را پائین بیاورند. همچنین اینکه حضرت حمزه در شعب ابی‌طالب بوده یا نبوده باید مورد توجه قرار می‌گرفت که در بیانات ایشان مورد توجه قرار نگرفته است. معتقدم اگر مشخص می‌شد کدام کتاب‌های تاریخی به این مسائل پرداخته‌اند خیلی بهتر بود. دکتر مطهری در جایی دیگر نقش حکومت‌ها در انعکاس اخبار حضرت حمزه را مورد اشاره قرار داده که به نظرم لازم بود این نقش برجسته‌‌تر شود چراکه به نمونه‌های کمی اشاره شده است.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: نقش هند در کشتن حضرت حمزه و دلایل ملقب شدن ایشان به سیدالشهدا، از دیگر مسائلی هستند که در پروژه ایشان مورد بررسی قرار نگرفته است لذا اگر این شناسایی موضوعات صورت می‌گرفت بهتر بود. انتقاد دیگر این است که چرا صرفاً دیدگاه مورخان درباره حضرت حمزه(س) را باید بررسی کنیم در حالی که افراد و نویسندگان دیگری نیز در کتاب‌های خود به حضرت حمزه اشاره کرده‌اند.

 

وی با تأکید بر اینکه معتقدم اندلس را نباید به صورت یکدست اموی ببینیم، افزود: درست است که در یک دوره خاص امویان در آنجا حاکم هستند اما گروه‌های دیگر همانند دولت‌های شیعی هم بوده‌اند لذا نباید آنجا را یکدست ببینیم چراکه این نگاه درستی نسبت به غرب جهان اسلام و مخصوصاً اندلس نیست و اهداف پژوهشی ما را محقق نمی‌کند. البته چنین پژوهشی می‌تواند فتح بابی برای بررسی سیره و تاریخ سایر مسلمانان صدر اسلام باشد.

حجت‌الاسلام مطهری در پاسخ به انتقادات حجت‌الاسلام محمدی اظهار کرد: درباره شناسایی موضوعات باید گفت که خودم هم معتقدم برخی از موضوعات که در منابع اشاره نشده را بهتر بود اشاره می‌کردیم که از جمله آنها نقش حضرت حمزه در دفاع از پیامبر در شعب ابی‌طالب است که در آن منابع هم اصلاً مورد توجه قرار نگرفته است. درباره توجه به حضرت حمزه برای کاستن از جایگاه ابوطالب هم باید گفت که این موضوع به جریانات سیاسی و نقش حکومت اموی در انعکاس اخبار حضرت حمزه مربوط است اما ما به آثار مورخان توجه کرده‌ایم و تلاش ما این بود به آثار غیر مورخان نپردازیم. البته تاکید بنده این بود که تا قرن پنجم را بررسی کنم چراکه موضوع بحث ما امویان بودند هرچند در دوره‌های بعدی آثار بسیار خوب و مناسبی در اندلس داریم که حتی ترویج دهنده فرهنگ اهل بیت(ع) هم هستند.

 

حجت‌الاسلام مطهری تأکید کرد: البته باید توجه داشت که غرب جهان اسلام را تماماً اموی نمی‌بینیم بلکه در حوزه تاریخ‌نگاری افراد مختلفی با گرایشات گوناگون همانند ابن ابار در آنجا حضور دارند. همچنین اگر به شعر شعرای اندلس در آن دوره، همانند ابن هانی اندلسی را نگاه کنیم تصویری از واقعه کربلا را ارائه می‌دهند که آدم احساس می‌کند یک شیعه عراقی این اشعار را سروده است.