شاعر تحول‌آفرین در شعر کلاسیک + فیلم

پروین اعتصامی در اسفند ۱۲۸۵ در تبریز چشم به جهان گشود. یوسف اعتصامی پدرش از ادیبان و دانشمندان زمان خود بود که به زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و فرانسوی تسلط داشت. پروین در کودکی به همراه پدر به تهران آمد و از آنجایی که به زبان، شعر و ادبیات فارسی علاقه‌مند بود، همواره مورد توجه پدر قرار می‌گرفت. آموزش زبان و ادب فارسی را نزد پدرش آموخت و از محضر اربابان فضل و دانش همچون ملک شعرای بهار و بسیاری از بزرگان که در خانه پدرش گرد می‌آمدند، بهره‌ها یافت. وی همواره آنان را از قریحه سرشار و استعداد خارق‌العاده‌ای خویش دچار حیرت می‌کرد. در هشت سالگی به شعر گفتن پرداخت و با به نظم کشیدن قطعات زیبا و لطیفی که پدرش از کتاب‌های خارجی ترجمه می‌کرد به طبع آزمایی پرداخت و ذوق خویش را پرورش داد. او با بهره‌گیری از استعداد سرشار خود و در سایه آموزش‌های پدر توانست در نوجوانی و جوانی شاعری توانمند شود.

شعر «ای مرغک» از اشعار زیبای اوست که در ۱۲ سالگی سروده شد. پند و اندرز محتوای اصلی شعر پروین را تشکیل می‌دهد و زبانی شبیه زبان استادان قدیمی پارسی دارد، پدر پروین در این باره می‌گوید: به هر یک از این تمثیلات نظر کنیم، می‌بینیم که مشحون است به گوهرهای گران‌بهای پند و اندرز که همه بی‌استثنا در منتها درجه فصاحت و بلاغت است و بی‌مبالغه می‌گویم که این زبان سعدی، حافظ و سنائی است و آن که گفته است: در این کهنه زمین، گاه سعدی و گاه پروین به وجود آید، بسی نیکو گفته و حقیقتی را آشکار کرده است. ملک شعرای بهار درباره شاعر جوان چنین می‌گوید: در قصاید پروین خواننده خود را یکباره در عوالمی رنگارنگ که به صورت یک عالم مستقل درآمده می‌بیند؛ طرز بیان ناصرخسرو را در تمثیلات سنایی و استغنای حافظ را در فصاحت و ثروت سعدی می‌نگرد.

مهم‌ترین ویژگی شعر پروین تعلیمی بودن اشعار اوست که خواه دارای مضمون اخلاقی باشد یا مضمون اجتماعی که البته بخش عمده‌ای از اشعارش به پندهای اخلاقی او اختصاص دارد. در واقع می‌توان گفت که شعر پروین اعتصامی شعر جهانی انسانی است با مضمون‌هایی که به دایره اخلاق پیوند می‌یابد.  به گونه‌ای که قدرت و ستم را مورد نقد قرار می‌دهد و فقر و نادانی را نکوهش می‌کند و بر خرد و آزادی انسان تأکید می‌کند و تأثیر می‌گذارد. در یک کلام نقد اجتماعی بخش قابل توجهی از سروده‌های پروین را تشکیل می‌دهد که این نقد اجتماعی با ۲ وجه عاطفی و منطقی آمیخته است. پروین در مناظره‌های خود با زبان و بیانی فصیح و رسا اندیشه‌های اساسی خود را درباره زندگی، مرگ، عدالت اجتماعی، اهمیت والای دانایی و موفقیت ارائه می‌کند.

محور و موضوع اصلی شعر پروین جبر یا تقدیر، بیان و حال توده مردم سالخورده و تهی دست جامعه است. در واقع پروین در اشعار خود آیینه را در برابر مخاطبان قرار می‌دهد و کجی‌ها و کاستی‌های جامعه و تصویر آنها را نسبت به تعهدات اخلاقی نشان می دهد. آنچه قابل تأمل است، اهمیت تعالیم و آموزه های نهفته در اشعار پروین است. مناظره انسان و موجودات، رازهای شگرف حیات انسان، توصیه‌ها و تعالیم اخلاقی که همه حکایت از سروده‌های تعلیمی شاعر دارند. شعر پروین اعتصامی اشعاری جهانی است با مضمون‌هایی که با دایره اخلاق پیوند می‌یابد و قدرت و ستم را به نقد می‌ کشاند.

پروین در دیوان خود کمتر به خودستایی می‌پردازد و به ندرت از تخلص خود سود می‌جوید از این‌رو در تمام دیوان او نمی‌توان بیش از ۲ یا ۳ تخلص پیدا کرد، آن هم در مقام سرزنش خویش، نه مطرح ساختن خویشتن. سخنان منطقی و حقایق حکیمانه را ماهرانه همچون لقمان و سلمان بیان کرده و مردم را مشمول اضافات خود قرار داده است. او اهداف و مقاصد جدی خود را با آوردن تمثیل و تشبیه و به گفت‌وگو در آوردن موجودات و پرندگان به مخاطب خود انتقال می‌دهد. 

از آنجایی که شعر پروین جز ادبی تعلیمی محسوب می‌شود، بنابراین باید گفت که ادبیات زاییده فطرت هنرجو و هنرپرور انسان است و هنگامی به اوج هنر و زیبایی می‌رسد که این هنر ظاهری و با یک تعهد درونی اصلی از طرف آفریننده آن همراه باشد. در حقیقت ادبیات هنگامی به اصالت خود نزدیک می‌شود که به دستاوردهای متعالی رسیده باشد. پروین شاعری بیدار و هوشیار بود که با چشمان باز به مسایل جامعه می‌نگریست و با شهامت و جرئت کم‌نظیر، سر تسلیم در برابر فشارهای سیاسی و اجتماعی فرود نمی‌آورد و فریفته رنگ، بو، نقش و نگار ظاهری نمی‌شد. در تاریخ شعر زنانه فارسی، پروین تنها شاعری است که زیباترین اشعار انتقادی را با نگرشی زنانه سروده است. نقش تعلیم و تربیت در انسان‌سازی و دغدغه‌های پروین نسبت به اصلاح ساختارهای اجتماعی و اخلاقی جامعه با تاکید بر دین و فرهنگ اسلامی باعث شد تا با نگرش اسلامی و نگاهی دقیق درد اجتماع خویش را تشخیص دهد و برای درمان آن در قالب شعر داروی پند و اندرز تجویز کند.

اخلاق برای پروین، مقدم بر هر امر دیگری است. پروین اعتصامی شاعره توانای ایرانی و از جمله موارد استثنایی به شمار می رود که در ادب آسمان ایران درخشید. او در دوران حوادث و شکل‌گیری نهضت مشروطه پا به هستی گذاشت، دوره‌ای که جامعه ایران بزرگترین نهضت را برای دگرگون کردن نظام اجتماعی پیش رو داشت و در گذرگاه عبور از سنت و ورود به دنیای مدرن قرار گرفته بود. پروین در دوره‌ای که ایران سنت و مدرنیته را توأمان تجربه می‌کرد و تا حد زیادی مدرنیسم رنگ شبه مدرنیسم داشت، همپای این دگرگونی‌ها به انتقاد از آسیب‌های اجتماعی، حکومتی و قضایی پرداخت. در واقع شعر او تجسم از عصر و زمان وی بود. تلاش پروین در این بود که از طریق اشعار خود همه را به طرف کمال مطلوب سوق دهد. سرانجام پروین اعتصامی به بستر بیماری افتاد و پس از ۱۲ روز در ۱۶ فروردین ۱۳۲۰ به علت بیماری حصبه چشم از جهان فروبست و در کنار پدری که محبوب‌ترین موجود زندگی او بود در مقبره خانوادگی اعتصامی در صحن قم به خواب ابدی فرو رفت.