عالم ادیب + فیلم

ابوالفتوح جمال‌الدین حسین بن علی‌بن محمدبن احمدخزاعی، دانشمند، فقیه، ادیب، واعظ و مفسر قرآن کریم است که با تفسیر بزرگ روض‌الجنان و روح‌الجنان که نخستین تفسیر فارسی شیعی به‌شمار می‌رود، نامبردار است. وی آن‌گونه که از همین تفسیر دانسته می‌شود، در برخی از دانش‌های روزگار خود استاد بوده و در نحو، قرائات، فقه، اصول فقه، حدیث و تاریخ چیرگی داشته است.

خاندان او دانشمندان متعددی پرورده است و افندی از آنان با عنوان سلسله معروف از علمای اماميه که هر يک تأليفات متعدد داشته‌‏اند، ياد کرده است. از آنجا که نسب ايشان به نافع بن بديل بن ورقاء خزاعی می‌‏رسد، اصل تازی دارند. روشن نيست که اجداد رازی چه زمانی به ايران آمدند، ولی مهاجرت آنان احتمالاً باید در سده‌‏های ۱ و ۲ ق / ۷ و ۸ م صورت گرفته باشد.

ايشان نخست در نيشابور مسکن گزيدند و جد دوم ابوالفتوح، ابوبکر احمد بن حسين بن احمد با نسبت نيشابوری خزاعی خوانده می‌‏شد. اقامت آنان در ری گويا در زمان همين ابوبکر احمد آغاز شد. وی شاگرد سيد مرتضی، شيخ رضی، و شيخ طوسی بود.

عموی پدر ابوالفتوح، ابو محمد عبدالرحمن بن احمد، مفيد نيشابوری از محدثان بلندپايه اماميه در عصر خود بوده و نزد اهل سنت نيز فردی شناخته شده است. وی از شاگردان سيدمرتضی، شيخ طوسی، سلار ديلمی، ابن براج و کراجکی، از علما و دانشمندان نامدار اماميه بوده و در حديث تأليفاتی معتبر چون سفينة النجاة، العلويات، الرضويات، الامالی و عيون الاخبار داشته است.

از زندگی ابوالفتوح دانسته‌‌های اندکی برجاست. او احتمالاً در ری متولد شد و در همان‏جا باليد. از آن‌جا که محضر ابوعلی فرزند شيخ طوسی را به احتمال قوی در نجف درک کرده بوده است، برمی‏‌آيد که در حدود سال ۴۸۰ ق، زاده شده باشد. اين نظر آنگاه قوت می‏‌گيرد که بدانيم وی شاگرد عموی پدرش، مفيد ابومحمد عبدالرحمن بن احمد که نبايد حداکثر سال ۵۰۰ ق، را درک کرده باشد، نيز بوده است. از ديگر مشايخ وی بايد از شيخ مفيد عبدالجبار بن عبداللّه‏ بن علی مقری رازی، عمادالدين ابو محمد حسن بن محمد قاضی استرآبادی و ابوالحسن علی بن الناصر بن الرضا نام برد.

چنان پيداست که ابوالفتوح بيشتر به وعظ و خطابه می ‏پرداخته و بدان تعلق خاطر داشته است. چندان که اين دلبستگی تأثير آشکاری بر سبک تفسيری او نهاده است. ابوالفتوح در برخی از علوم متداول زمان خود استاد بود و تفسير او بيانگر تبحر وی در نحو، قرائات، حديث، فقه، اصول فقه و تاريخ است.

از شاگردان برجسته ابوالفتوح بايد از منتجب الدين رازی و ابن شهرآشوب نام برد. منتجب الدين دو اثر استادش با عنوان‌‏های روض الجنان و روح الاحباب را نزد خود وی خواند و ابن شهرآشوب به کسب اجازه روايت تفسير او، روض الجنان، نايل آمد. 

سال ۵۵۲ ق، آخرين تاريخی است که درباره زندگی ابوالفتوح از آن آگاهی داريم و آن از متن اجازه‌‏ای به دست می‌‏آيد که برای روايت روض الجنان به شاگرد خود داده بوده است. بنابراين، گزارش آزادانی اصفهانی درباره تاریخ مرگ ابوالفتوح در ۵۴۰ ق نمی‌‏تواند درست باشد. محدث ارموی که اين مطلب را نقل کرده، با توجه به اجازه ياد شده و شواهدی ديگر، اين تاريخ را تصحيفی از ۵۵۴ ق، می‌‏داند. با اين حال از گزارش اين حمزه مؤلف ايجاز المطالب که در زمان مرگ ابوالفتوح در ری بوده و سپس به مکه رفته بوده است، چنين برمی ‏آيد که شيخ در سال‌‏های نزديک به ۶۰۰ ق وفات يافته بوده است؛ زيرا ابن حمزه در بازگشت از مکه، به اصفهان رفته و اين مسافرت پس از مرگ ابوالفتوح عجلی شافعی (د ۶۰۰ ق) بوده است. ابوالفتوح را به وصيت خودش در جوار مرقد امام‏زاده عبدالعظيم حسنی در ری مدفون کردند.