شهریار؛ شاعری برای همیشه

۲۷ شهریورماه سی‌وسومین سالروز درگذشت استاد محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به «شهریار» شاعر پرآوازه معاصر است.

سید محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار فرزند حاج میر آقا خشکنابی که خود از اهل ادب بود در تبریز چشم به جهان گشود. تولد شهریار متقارن انقلاب مشروطیت بود و در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی در روستای خشکناب نزدیک بخش قره چمن متولد شد. کریم  الطبع و با ایمان بود وی در سال ۱۳۱۳ در قم بدرود حیات گفت. محمد حسین تحصیل را در مکتب خانه قریه زادگاهش با گلستان سعدی، نصاب قرآن و حافظ آغاز کرد و نخستین مربی او مادرش و سپس مرحوم امیر خیزی بود.

ایام کودکی شهریار با جنبش آزادی خواهان مشروطه به رهبری ستارخان و باقرخان همراه بود. وی در کودکی با قرآن و دیوان حافظ آشنا شد و پس از تحصیلات مقدماتی حوزوی به تهران رفت و وارد مدرسه دارالفنون شد.

شهریار جوان، سپس وارد مدرسه طب شد، ولی پس از ۵ سال تحصیل، در پی حادثه‌ عاشقانه‌ای بدون اخذ مدرک دکتری، تهران و دانشکده را ترک کرد و در خراسان وارد خدمت دولتی شد. این شاعر عارف پس از مدتی دوباره به تهران باز گشت و این بار در بانک کشاورزی مشغول به کار شد.

این شاعر ایرانی غزل‌‌های دلنشین بسیاری سروده است که اثر زیبایش در وصف مولای متقیان حضرت امیرالمؤنین علی(ع) است با مطلع «علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را». از نمونه بارز این اشعار است.

منظومه ترکی «حیدر بابا» که نام کوهی در زادگاهش است هم از زیباترین اشعار شهریاربه زبان مادری او است.

هنگامی که انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره) در بهمن ۱۳۵۷ پیروز شد، او با همان روحیه دینی و ذهنیّت صاف و روشن خود، از انقلاب و به دنبال آن از دفاع مقدس دفاع کرد.

شهریار سرانجام به دنبال کسالتی، از بیستم آذر ۱۳۶۶ در بیمارستان بستری شد و با وجود معالجه موقت در ۲۷ شهریور ۱۳۶۷، به ابدیت پیوست. وی در روز دوشنبه ۲۸ شهریور ماه در مقبره الشعرای تبریز به خاک سپرده شد.

ابوالفضل علی‌محمدی، یکی از شاگردان نزدیک استاد شهریار که هم اکنون استاد دانشگاه هنر اسلامی تبریز است و در فعالیت‌های علمی و پژوهشی بنیاد فرهنگ، هنر و ادب آذربایجان نیز مشارکت دارد، درباره نحوه آشنایی خود با استاد شهریار می‌گوید: آشنایی من با استاد شهریار به دو دوره تقسیم می‌شود. در دوره اول و تا سال ٦٤ به طور مقطعی با جمعی از طرفداران استاد شهریار به دیدارش می‌رفتم و ساعتی کسب فیض کرده و برمی‌گشتم. اما در دوره دوم که از اواخر سال ٦٤ شروع شد و تا پایان عمرشان ادامه یافت.

بنا به لطف و شاگردنوازی و درخواست خودشان، مدتی روزهای یکشنبه از ساعت 9 تا ١٢ تفسیر اشعار حافظ و بعد از مدتی تقریباً هفته‌ای چند روز اشعار ترکی و فارسی آثار خودشان را در محضر ایشان می‌خواندم و استاد شهریار نیز در ادامه توضیحات لازم را در خصوص اشعار می‌دادند.

به گفته علی محمدی، صحبت‌های استاد شهریار در این جلسات خصوصی توسط وی ضبط شده و برخی از این مطالب در کتاب‌هایی همچون «حافظ به روایت شهریار»، «گامی در تصحیح آثار ترکی شهریار» و غیره به چاپ رسیده است.

هرچند کتاب‌های نوشته شده توسط علی‌محمدی به این موارد ختم نمی‌شود و کتاب‌هایی چون «‌در مکتب استاد شهریار»، «‌فرهنگ اعلام دیوان فارسی و ترکی استاد محمدحسین شهریار»، «‌کتاب‌شناسی شهریار»، «‌گامی در تصحیح نسخه‌های چاپ شده آثار ترکی سیدمحمدحسین شهریار»، «‌حافظ به روایت شهریار»، «‌شیدایی‌ها» و «‌فرهنگ اصطلاحات فارسی در شهر شهریار» را می‌توان از آثار وی در خصوص استاد شهریار دانست.

این استاد دانشگاه، راز ماندگاری، تازگی و جذابیت اشعار استاد شهریار را بعد از سال‌ها و در میان مردمی با زبان‌های مختلف این‌گونه توضیح می‌دهد: راز این ماندگاری در درجه اول، در صمیمیت و خلوص شاعر در برخورد با حوادث زندگی فردی و فرهنگ اجتماعی شامل باورها و اعتقادات مردمی است.

علی محمدی می‌افزاید: در درجه دوم، این راز را می‌توان در زبان ساده و کاربرد اصطلاحات مردم کوچه و بازار در اشعار فارسی و ترکی خود دانست. البته سبک یا مکتب ویژه شهریار در شعر فارسی و ترکی که بحث مفصلی می‌طلبد، جایگاه منحصر به‌فردی به شهریار بخشیده و او را در تاریخ ادبیات ایران ماندگار کرده است.

وی می‌گوید: علت استقبال مردم از غزلیات و مناجاتی مثل «همای رحمت» و «ای وای مادرم» و «حیدر بابایه سلام» و غیره در این نکته نهفته است که مردم آن سروده‌ها را به مانند سروده خود و حرف‌های دل خود می‌دانند و فاصله‌ای میان خود و شاعر نمی‌بینند.

این شاگرد استاد شهریار با بیان اینکه شعر شهریار فقط فنون و صنایع ادبی نیست، می‌گوید: این فنون در سطح بالایی در شعر شهریار وجود دارد به علاوه شعریت، حس‌انگیزی و تأثیرگذاری در مخاطب عام و خاص نیز در اشعار او وجود دارد که شما نظیرش را در اشعار شاعر دیگری نمی‌بینید.

وی ادامه می‌دهد: خلاصه شهریار تنها شاعری است که پس از مشروطیت، جامعه را آیینه‌داری می‌کند و شعرش در دانشگاه، مسجد، شهر و روستا خوانده می‌شود.

ایوب شهبازی نیز یکی دیگر از شاگردان استاد شهریار با بیان اینکه شهریار جایگاه ویژه‌ای در ادبیات ایران و دیگر کشورها دارد، اظهار کرد: اشعار استاد شهریار در جان و دل مخاطبان وی از اقصی نقاط ایران و جهان جای دارد و نه تنها مردم ایران اشعار این شاعر شهیر را زمزمه می‌کنند بلکه مردمان دیگر کشوها نیز اشعار شهریار را گرامی می‌دارند و در کشورهای دیگر احترام بسیاری به استاد شهریار قائل هستند و گاه حتی هنگام مراجعه به مقبره الشعرا با کفش برای بازدید از این مکان فرهنگی و تاریخی وارد نمی‌شوند.

وی با بیان اینکه دوران مشروطه یکی از بهترین و درخشان‌ترین دوره‌های ادبیات به شمار می‌رود، گفت: استاد شهریار در دوره مشروطه با بسیاری از بزرگمردان ادبی مانند اقبال هم عصر شده است در این دوره شعر تحول یافته و انقلابی‌تر و مردمی‌تر شده و شعر جایگاهی ویژه در این دوران یافته است.

شهبازی، با اشاره به فخامت شعر شهریار از ابعاد مختلف افزود: جریان موسیقی در اشعار استاد شهریار معلوم و مشهود است و آقای کریم‌نژاد کتابی با عنوان‌ساز سخن شهریار به زیور طبع آراسته و در تن جا به این مطلب اشاره کرده است که استاد شهریار در حد یک موسیقی‌دان با عرصه موسیقی آشنا بود و این امر در بیت بیت اشعار وی دیده می شود.

این شاعر برجسته کشور، با بیان اینکه استاد شهریار برای عشق حقیقی شعر نوشته است، ادامه داد: شهریار زندگی خود و تمام رویدادهایی که برای خودش در زندگی اتفاق می‌افتاد را به تصویر کشیده است و شعر وی چون از دل برمی‌خاست بر دل می‌نشیند.

وی متذکر شد: استاد شهریار بارها به من گفته بود که هنگام سرودن، اشعار بر ذهن و زبانم جاری می‌شود و به اندازه‌ای شعر به ذهنم هجوم می‌آورد که تا اشعار را بنویسم شعرها از یادم می‌رود، چنین حالتی برای هر شاعری به وجود نمی‌آید، بنابراین برای این موضوع باید تنها شهریار باشی.

شهبازی یکی از ویژگی‌های اشعار شهریار را وجود عاطفه و احساس در اشعار استاد دانست و گفت: اگر در تاریخ ادبیات ایران اشعار شعرای مختلف را از نظر عاطفی و احساسی بررسی کنیم، شهریار جزو شعرایی است که بار عاطفی شعر بالایی داشته و از این رو اشعار وی در دل ها و ذهن ها ماندگار شده است.

وی تأکید کرد: شهریار در اشعار خود به ضرب‌المثل‌ها، رسم و رسوم و آئین‌های اجتماعی اشاره می‌کرد به‌طوریکه همه مردم در هر سطح فکری که حیدربابا را می‌خوانند این اشعار را با تمام وجود درک می‌کنند.

شهبازی افزود: بنا به گفته خود استاد، وی با قرآن زیسته و بزرگ شده بود و پای به پای انقلاب آمده و اشعاری در این زمینه می‌سرود؛ شهریار هیچ وقت از مردم جدا نشد برای همین شهریار در بین مردم عزت خاصی دارد.

علی اصغر شعردوست، مدیرعامل بنیاد شهریار با بیان اینکه در سده اخیر شاعری نداشتیم که کلامش در حد و اندازه کلام استاد شهریار باشد، گفت: به تعبیر مردم تبریز، شعر شهریار آخر زیبایی‌ها است.

وی، اظهار کرد: ‌شهریار ملک ادب و سخن ستاره پر تلألویی است که نه تنها در آسمان تبریز بلکه در آسمان ایران و حتی در آسمان ادبیات مشرق زمین می‌درخشد.

وی با اشاره به اینکه زندگی شهریار شبیه به زندگی واقعی خود مردم است که توانسته در دل مردم جای گیرد، گفت: استاد شهریار خاطرات بسیاری از شب‌های تبریز، باغ گلستان، از ائل‌گلی و فضای صمیمی مردم تبریز دارد که نمونه آن شعر «بهجت‌آباد خاطره‌سی» است که همچنان در ذهن مردم ماندگار است که خود داستان زیبایی دارد.

شعردوست، در همین راستا به ابیاتی از شعر «بهجت‌آباد» استاد شهریار اشاره کرد و یادآور شد: عشق معنوی شهریار از عشق زمینی شروع شده که خود معتقد بود عشق نردبان تعالی است.

رئیس هیئت امنای موزه استاد شهریارافزود: شهریار وقتی می‌خواست در عنفوان جوانی از دختر مورد علاقه‌اش جدا شود مادر دختر، شهریار را مجبور کرد که به وی بگوید هیچ‌گاه به وصال هم نخواهند رسید و از این رو از استاد خواست که با دخترش در پارک بهجت قرار گذاشته و این موضوع را بیان کند.

وی با بیان اینکه پارکی در محله بهجت‌آباد در تهران محل جدایی شهریار از دختر مورد علاقه‌اش بود، ادامه داد: شهریار از یک روز قبل قرار به پارک بهجت می‌رود تا از دختر مورد علاقه‌اش خداحافظی کند و در آنجا اشعاری زیبا را می‌نویسد.

رئیس هیئت امنای موزه استاد شهریار بیان کرد: در آن شب قبل جدایی، شهریار در پارک می‌گوید که همه در خواب هستند و تنها خدا و من بیدار هستیم و البته گاهی اوقات پرنده شبانگاهی بیدار است که باد برای آن لالایی می‌خواند و از حس و حال خود در آن شب می‌نویسد.

وی ادامه داد: در اشعار بهجت‌آباد، استاد شهریار اشاره به خواب خود کرده که در حال سجده بوده و حتی گفته است غمی از اینکه رو به سوی معبود داشته باشم، ندارم. شهریار عشقی پرگل و شکوفه داشت، افسوس که عشقش را نسیم و خزان از بین برد.

شعردوست با تأکید به اینکه شهریار بی‌تردید آخرین وارث غزل ایران است، اذعان کرد: شهریار در همه قالب‌های شعری، اشعار شاهکاری سروده و در شعر فارسی، غزل و در شعر ویژه خود به نام مکتب شهریار سرآمد در یک صدسال اخیر بوده است.

سفیر اسبق ایران در تاجیکستان با اشاره به اینکه استاد شهریار در شعر ترکی نه تنها احیاگر بوده بلکه با آفریدن منظومه‌هایی شاهکار و ماندگاری مانند حیدر بابای سلام و سهندیه خود را جاودانه کرده است.

وی تصریح کرد: استاد شهریار گشاینده راهی بود که همه گویندگان و سرایندگان شعر ترکی بعد از شهریار به اتفاق به تقلید و تبعیت از شهریار پرداخته‌اند.

نماینده اسبق مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی بیان کرد: به دلیل همین ویژگی‌های خاص و ویژه استاد شهریار بود که خلاء و فقدان روزی در تقویم سالیانه کشور به نام روز شعر و ادب فارسی احساس شد.

وی با اشاره به اینکه در سال ۱۳۷۹ موضوع انتخاب روز شعر و ادب فارسی را از شورای عالی فرهنگی مطالبه کردم، افزود: در همین راستا انتخاب روز درگذشت استاد شهریار در ۲۷ شهریورماه را به نام بزرگداشت استاد شهریار و روز شعر و ادب فارسی ایران پیشنهاد دادم که بعد از طی مراحل قانونی به تصویب رسید و ابلاغ شد.

سید هادی بهجت تبریزی، فرزند استاد شهریار، نازکی خیال را از ویژگی‌های شخصیتی و رقت و سوز را از ویژگی‌های شعر استاد شهریار دانست و گفت: قناعت و ساده زیستی در زندگی استاد شهریار نمود خاصی داشت و نسبت به مال دنیا بی‌تفاوت بود.

وی افزود: شهریار در طول حیات خود به شهرت علاقه‌ای نداشت و به ایرانی بودن بیشتر از هر چیز دیگری افتخار می کرد.

بهجت تبریزی تأکید کرد: جهانی شدن شعرهای شهریار نیز پس از درگذشت وی در سایه اشتهار داخلی، مردمی بودن و نافذ بودن شعر شهریار در دلها است و مثل معروف است هر آنچه که از دل برآید لاجرم بر دل نشیند.

وی بیان کرد: بی نیازی از دنیا، ارادت به ائمه اطهار(ع) و احساساتی بودن از بارزترین ویژگی‌های اخلاقی پدرم بود که وی را در دنیای شعر و ادب ایران و جهان ماندگار کرد.

فرزند استاد شهریار اظهارکرد: رعایت اخلاق دینی، تقوی و قریحه ذاتی استاد در شعر از وی یک شخصیت و چهره استثنایی ساخت که همواره مردم ایران به آن ببالند و افتخار کنند.

وی با اشاره به اینکه استاد، قریحه شاعری را ذاتی می‌دانست که امکان انتقال آن از طریق آموزش وجود ندارد، گفت: جوششی بودن شعرهای شهریار سخن ایران شعرهایش را ماورایی و جاودانه می کرد.