عواملی که انسان را به قضاوت آگاهانه و ناآگاهانه وادار می‌کند
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن با اشاره به اهمیت و ضرورت راستگویی و قضاوت آگاهانه، گفت: هر انسانی باید پیش از انتقال یک خبر انگیزه‌های خود را برای این کار واکاوی کند، بررسی انگیزه‌های پنهان و کشف نادرستی آن، می‌تواند ما را از بازنشر خبر که نوعی داوری و قضاوت است، باز دارد.
«با کفش‌های دیگران راه برو» یا «تا با کفش‌های دیگران راه نرفته‌ای، درباره او قضاوت نکن» عنوان یک کتاب به نویسندگی شارون کریچ است، این جمله را شاید بارها از زبان دیگران و یا مجریان و کارشناسان برنامه‌های تلویزیونی که در نکوهش قضاوت و پیش‌داوری درباره دیگران گفتند، شنیدیم و به سادگی از آن عبور کردیم غافل از اینکه این آسیب رفتاری می‌تواند مناسبات اجتماعی را برهم بزند.
با گسترش فضای مجازی و همه‌گیر شدن شبکه‌های اجتماعی، آفت قضاوت زودهنگام و اظهار نظر کردن در هر حوزه‌ای اعم از تخصصی و غیرتخصصی به جان کاربران فضای مجازی افتاده است و انسان‌ها به راحتی می‌توانند درباره يک ماجرا قضاوت کنند و با يک پيش داوری و قضاوت عجولانه نسخه شخص مذکور را بپيچانند که در مواردی هم شاهد بوديم چگونه اين قضاوت‌های شتاب‌زده در فضای مجازی زندگی و آبروی يک شخص را در معرض تهديدات جدی قرار داده است.
برای درک اينکه چگونه می‌توان از مقام قضاوت استعفا داد و از طرفی نيز نسبت به مسائلی که در پيرامون ما در جامعه اتفاق می‌افتد بیتفاوت نباشيم در یک گفت‌وگوی تفصیلی میزبان حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن بودیم و قضاوت کردن درباره ديگران را از ديدگاه قرآن و در کلام ائمه معصوم(ع) بررسی کرديم. شرح آن را در ادامه میخوانید:
ایکنا ـ قضاوت درباره دیگران چه تأثیری در روابط انسانی دارد؟
اهمیت و ضرورت داوری کردن براساس حقیقت در روابط فردی و اجتماعی، بر هیچ کس پوشیده نیست، چنان که هرگز نمی‌توان نقش این فضیلت اخلاقی را در ایجاد اعتماد متقابل، امنیت، آرامش و سلامت جامعه انکار کرد، داوری بر اساس عدالت و حقیقت، مؤثرترین عامل در گسترش عدالت و امنیت اجتماعی است و در قرآن و تعالیم اخلاقی پیشوایان دین نیز بر این موضوع تأکید فراوانی شده است.
هر انسانی با مروری بر زندگی خود این واقعیت را درمی‌یابد که نسبت به امور پیرامونی خود بارها و بارها در معرض داوری قرار گرفته و نقش حیاتی داوری خود را در روابط اجتماعی و ایفای حقوق شهروندان دریافته است؛ این داوری کردنها، تا پایان زندگی نیز ادامه خواهد داشت.
از نکات حائز اهمیت آن است که داوری را نمی‌توان به داوری‌های زبانی و کلامی محدود کرد؛ در بسیاری از موارد، رفتارها و واکنش‌های غیر زبانی ما نیز گونهای از داوری به‌شمار می‌آید؛ چنانکه در مواردی نیز سکوت ما نیز داوری خواهد بود.
داوری‌های ما در مواردی آگاهانه و براساس یقین و گاهی نیز غیرآگاهانه و با اتکا بر حدس و گمان است از دیگر نکات بسیار مهم در باب داوری کردن، اهداف و انگیزه‌های انسان است که براساس آن‌ها، داوری انجام می‌گیرد.
ایکنا ـ آیا ما می‌توانیم در فضای مجازی نسبت به هر مسئله‌ای واکنش نشان داده و در هر حوزه‌ای اظهارنظر کنیم؟
از آسیبهای قضاوت کردن براساس حقیقت، در جامعه کنونی، تأثیر گسترده و عمیق رسانهها در فضای حقیقی و مجازی است، از آن‌رو بسیاری از رسانههای جمعی، شبکه‌های اجتماعی، نشریات و... در سیطره امپریالیسم خبری هستند، رسانههایی که می‌توانند با اتکا به تکنیک‌های روانشناسی، هنر، دغدغههای موهوم در ذهن مخاطبان ایجاد کنند و آنان را به داوری‌های همسو با اهداف و اغراض سیاسی خود وادار کنند.
امروز در ایران شاهد نوعی حضور فراگیر و عمومی در عرصه‌های گوناگون دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصاد، هنر، سیاسی و... از سوی شهروندان ایرانی و داوری آنان در تمامی حوزه‌های یاد شده هستیم. احساس مسئولیتی شگفت‌انگیز برای ابراز نظر و داوری در همه حوزه‌های تخصصی و غیرتخصصی.
بدون تردید برخی از این احساس مسئولیت براساس تلاشهای پرحجم رسانههایی است که با صراحت دشمنی خود را با انقلاب ایران ابراز می‌کنند.
براساس معیارهای خردپذیر هر انسانی باید پیش از انتقال یک خبر انگیزه‌های خود را برای این کار واکاوی کند، بررسی انگیزه‌های پنهان و کشف نادرستی آن، می‌تواند ما را از بازنشر خبر که نوعی داوری و قضاوت است، باز دارد.
ایکنا ـ با توجه به اهمیت داوری کردن و قضاوت، این موضوع را از دیدگاه قرآن و کلام ائمه معصوم(ع) بیان کنید.
قضاوت کردن ناآگاهانه و ناحق سبب ایجاد ناامنی اجتماعی، اضطراب، کدورت و دشمنی در جامعه می‌شود؛ در قرآن کریم دو نوع قضاوت و داوری آمده است؛ یک نوع داوری، قضاوت خاص در محکمه است که با پیشنهاد یکی از طرفین دعوا و موافقت قاضی انجام می‌گیرد، از نظر قرآن کریم این‌گونه قضاوت کردن، واجب است و خداوند در آیه 283 سوره بقره به آن اشاره می‌کند «... وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ ۚ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ؛ کتمان شهادت ننمایید، که هر کس کتمان کند البته به دل گناهکار است و خدا از همه کار شما آگاه است»؛ براساس این آیه کتمان حقیقت در هنگام داوری از نشانه‌های گناه قلب است.
نوع دیگری از قضاوت کردن، قضاوت عمومی است که همه انسان‌ها نسبت به تمام اموری که در پیرامون آن‌ها رخ می‌دهد خود را در مقام قضاوت قرار می‌دهند و درباره آن اظهارنظر می‌کنند، به نظر می‌رسد آنچه که امروزه سبب اختلالات اجتماعی شده است و موجب نگرانی متولیان امور فرهنگی می‌شود، این‌گونه قضاوت‌های نادرست است که با انگیزه‌های بسیار متنوعی انجام می‌گیرد و متأسفانه در جامعه کنونی ما بسیار گسترده و فراگیر شده است؛ این‌گونه قضاوت گاهی با صحبت کردن، گاهی با یک لبخند، گاهی با یک اخم و زمانی نیز با سکوت کردن، انجام می‌گیرد.
اهتمام قرآن درباره قضاوت به قضاوت‌های خاص محدود نیست بلکه شامل هرگونه قضاوتی می‌شود. خداوند در آیه 36 سوره اسراء می‌فرماید: «وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا؛ و چيزى را كه بدان علم ندارى دنبال مكن زيرا گوش و چشم و قلب همه این‌ها مورد پرسش و مؤاخذه واقع خواهند شد.»
خداوند همچنین در آیه 18 سوره مبارکه ق می‌فرماید: «مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ؛ آدمى هيچ سخنى را به لفظ در نمى‌آورد مگر اينكه مراقبى آماده نزد او آن را ضبط مى‌كند.»
امام علی(ع) فرمودند: «اللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّيَ عَنْهُ عَقَرَ؛ زبان درنده‌اى است، اگر واگذارندش بگزد»؛ قضاوت‌های بی‌حساب و بی‌قاعده و بدون آگاهی از جنس قضاوت‌هایی است که مانند شیر درنده‌ای به جان جامعه می‌افتد و موجب فساد و تباهی جامعه خواهد شد چنانکه خود شخص نیز از عواقب آن در امان نمی‌ماند.
مولانا نیز در این رابطه می‌گوید: آن سخن‌های چون مار و کژ دمت/ مار و کژدم گشت و می‌گیرد دُمت
با سکوت، تأمل، تفکر، صبر و شکیبایی و توجه به پیامدهای ناگوار قضاوت‌های نادرست، می‌توان تا حد زیادی از این‌گونه قضاوت‌ها پرهیز کرد.
ایکنا ـ با توجه به اینکه قضاوت کردن دیگران به ناحق از دید قرآن و روایات مذموم است، احساس مسئولیت‌پذیری نسبت به هم‌نوع و لزوم توجه به مسائل پیرامون خود و منفعل نبودن نسبت به آن‌ها چگونه میسر شود؟
قضاوت کردن در مواجهه با رخدادها امری اجتناب‌ناپذیر است، چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی وقتی حادثهای رخ می‌دهد حتی سکوت کردن ما در برابر آن حادثه نوعی داوری به‌حساب می‌آید، یعنی داوری نکردن در خصوص برخی امور، خود نوعی قضاوت است زیرا اظهارنظر نکردن نیز در تثبیت یا انکار یک رخداد و یا سخن درست و یا نادرست تأثیرگذار است.
در فرازی از نهج‌البلاغه آمده است که حضرت علی(ع) فرموده‌اند: «ابوموسی اشعری مانند معاویه در مقابل ما لشکرکشی نکرد اما با سکوت خود سبب خواری ما شد»؛ براساس این سخن حضرت امیر(ع) سکوت نوعی رفتار است.
برخی گمان می‌کنند بیتفاوت بودن نسبت به مسائل پیرامون خود، نشانه سلامت نفس است، انسان بودن ما، اخلاق و عواطف انسانی و ایمان و مؤمن بودن ما، اجازه نمی‌دهد نسبت به مسائل و حوادث پیرامون خود بیتفاوت باشیم؛ ما مجبوریم و باید برای گشودن نقاب از چهره حقیقت، قضاوت داشته باشیم.
بدیهی است که ما نمی‌توانیم نسبت به تمام امور آگاهی دقیق داشته باشیم و بر اساس آگاهی و یقین اظهارنظر کنیم اما می‌توانیم با تکیه بر اصول کلی اخلاقی، افراد را از شایعه‌پراکنی و نشر خبرهای آسیب‌زا و نگران‌کننده نهی کنیم و نیز می‌توانیم با اتکا به همین اصول اخلاقی و انسانی و دینی، نسبت به گزارشهای غیر مستند و متزلزل، حساسیت نشان دهیم.
این وظیفه اخلاقی در داستان افک در سوره نور در آیات 11 تا 21 به زیبایی بیان شده است، قرآن در این آیات به مؤمنان می‌آموزد که باید در شایعات چگونه رفتار کنند، در آیه 12 سوره نور آمده است: «لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُبِينٌ؛چرا هنگامى كه آن بهتان را شنيديد مردان و زنان مؤمن گمان نيک به خود نبردند و نگفتند اين بهتانى آشكار است.»
در روایتی از امام سجاد(ع) آمده است شخصی به نام ابی مالک از امام چهارم می‌خواهد تا او را با حقیقت همه ادیان آگاه کند و آن حضرت در پاسخ می‌فرماید: «قَوْلُ الْحَقِّ وَ الْحُكْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ؛ حق‌گويى، قضاوت عادلانه و وفاى به عهد»(الخصال، ج1، ص: 113)؛ در این سخن زیبا اهمیت و ضرورت راستگویی و قضاوت آگاهانه و صادقانه بیان شده است.
چهار شاخصه برای کشف حق وجود دارد؛ شاخصه اول، ادراکات فطری است، براساس این شاخص، خداوند انسان را به‌گونه‌ای آفریده است که در بسیاری از موارد می‌تواند با اتکا به سرشت خود حق و باطل را درک کند، شاخصه دوم عقل و استدلال‌های عقلی است، شاخص سوم مشاهدات و تجربههای شخصی است؛ شریعت، وحی و تعالیم پیشوایان دینی شاخصه چهارم تشخیص حقیقت است؛ انسان هنگام سخن گفتن و قضاوت کردن باید این چهار شاخصه را در نظر بگیرد.
با توجه به شاخص‌های چهارگانه، حق صرفا به معنای راستگویی نیست بلکه سخن گفتن منطبق بر واقعیت و منطق است که باید در اظهار نظر کردن‌های خود به آن توجه کنیم و در عمل نیز به شاخص‌های چهارگانه پایبند باشیم.
ایکنا ـ چگونه زود قضاوت نکنیم؟
برای درمان این رذیلت اخلاقی لازم است زمینه، و اهداف و انگیزه‌های داوری‌های ناآگاهانه شناسایی شود. در روایتی از امام صادق(ع) علل، زمینهها و انگیزه‌های غیبت بیان شده است؛ آن حضرت در این سخن گران‌سنگ 10عامل را یادآور میشوند که بعضی از این عوامل جنبه روان‌شناختی و بعضی نیز جنبه جامعه‌شناختی دارد که این 10 عامل فرو نشاندن خشم، همدلی و همراهى با جمع، متهم و بد نام بودن غیبت‌کننده، پذیریش كردن يک خبر، بدون استناد و مدرک، سوء‌ظن و بدگمانى، حسادت، ایجاد زمینه شادی و شوخی، اعجاب و شگفتى، دلگيری، خودنمایی است که می‌تواند شخص را به غیبت و بدگویی دیگران وادار کند؛ همه عوامل یاد شده و یا بسیاری از این عوامل می‌توانند انسان را به قضاوت‌های سطحی، شتاب‌زده و آسیب‌زا وادار کنند.
انتهای پیام
