جایگاه کتیبه‌های قرآنی در معماری مساجد اسپانیا

هنر اسلامی به شکلی بنیادین با قرآن گره خورده است، جایگاه قرآن در معماری، کتابت، خوش‌نویسی، نگارگری و شعر به اندازه‌ای مهم است که کمتر اثر هنری در این حوزه‌ها را می‌توان یافت که متأثر از قرآن نباشد. از سویی معماری را می‌توان از مهم‌ترین هنرهای اسلامی دانست. آثار خلق شده در قالب این هنر برای قرن‌ها نمادی از شکوه، زیبایی، معنویت و در عین حال جنبه انسانی تمدن اسلامی بوده است. جایگاه قرآن در این هنر را می‌توان در کتیبه‌ها و نقوش قرآنی یافت که در تزئین آثار عمده بکار رفته است.

بیش از هزار سال است که آثار خیره‌کننده معماری اسلامی در اسپانیای کنونی چشم نسل‌های متعدد از تمدن‌های مختلف را به خود خیره کرده است، نگاه مسلمانان به این آثار همواره آمیزه‌ای از حسرت و تحسین بوده است. 

خوزه میگل پوئرتا، استاد تاریخ هنر در دانشگاه گرانادا (غرناطه) اسپانیا را می‌توان یکی از مشهورترین متخصصان میراث اسلامی در اسپانیا دانست. او با دیدن آثار هنری خیره‌کننده زادگاه خود به پیشینه اسلامی این آثار علاقه‌مند و تحقیق در این زمینه پس از مدتی به بخش اصلی زندگی دانشگاهی و حرفه‌ای او بدل شد. وی یکی از مهم‌ترین مؤلفان دایرةالمعارف «کاخ الحمراء» است که به دست جمعی از پژوهشگران اسپانیایی درباره تاریخچه و جنبه‌های مختلف این شاهکار تاریخی هنر اندلسی تألیف شده است.

وی در گفت‌وگویی با ایکنا به تفصیل درباره نقوش و کتیبه‌های قرآنی در مساجد اندلس، کاخ‌ها و قصرهای دوره حکومت مسلمانان در اندلس و همچنین اهمیت پیشینه مشترک تمدنی میان اسلام و مسیحیت در شکل دادن گفت‌وگو میان ادیان و مبارزه با موج اسلام هراسی در اروپا سخن گفته است. در ادامه بخش نخست از گفت‌وگو با این پژوهشگر و استاد حوزه تاریخ هنر اسلامی در اسپانیا را می‌خوانیم.

این بخش از گفت‌وگو به کتیبه‌ها و نقوش قرآنی به جای مانده در مساجد تاریخی اندلس می‌پردازد. اگرچه تمام این مساجد پس از سیطره مسیحیان بر اسپانیا به کلیسا تبدیل شده با این حال نقوش و کتیبه‌های قرآنی تا کنون در آن باقی مانده است.

ایکنا _ در ابتدا بفرمایید کتیبه‌های قرآنی در معماری اندلس از چه جایگاهی برخوردارند؟

می‌توان گفت که کتیبه‌های قرآنی در معماری اندلس، در طراحی معماری، چه در  مساجد و چه در کاخ‌ها، جایگاهی اساسی دارند. برمبنای آنچه در ادامه به تفصیل بیان خواهم کرد، می‌توان گفت اهمیت کتیبه‌های قرآنی در معماری اندلس از دو جنبه است: از یک سو این کتیبه‌ها همواره در طراحی تزئینات حضوری محوری دارند و از سوی دیگر به فضاها معنویت دینی، عظمت الهی و شکوهی نمادین می‌بخشند. از منظر بصری، کتیبه‌های قرآنی دیوارها و معماری را با خطوط کوفی و دیگر خطوط بر زمینه‌های مختلفی از جمله کاشی در مسجد جامع قرطبه و اغلب بر روی مرمر، سنگ، گچ و چوب نقش بسته است.

ایکنا ـ وضعیت مسجد جامع قرطبه از نظر کتیبه‌های قرآنی موجود چگونه است؟

در تلاش برای نشان دادن اهمیت کتیبه‌های قرآنی در معماری اندلس، به این سؤال پاسخ مفصلی خواهم داد. آیات، سوره‌ها و عبارات قرآنی متعددی در آثار معماری مختلفی در بسیاری از شهرها و مناطق اسپانیا از دوره شکوفایی اسلام در اندلس، موجود است. من در حال حاضر نظارت بر یک پایان‌نامه دکتری را عهده‌دار هستم که به این موضوع اختصاص یافته است. اگرچه مسئله نقوش قرآنی در معماری اسپانیای عهد اسلام تا کنون توسط محققان مختلفی بررسی شده است، اما این بررسی‌ها تا کنون تنها به شکل پراکنده و موردی بوده و هیچ‌گاه به صورت جامع مورد بررسی قرار نگرفته است.

گذشته از استفاده از «بسم الله» در برخی از کتیبه‌های یادبود بناهای به جای مانده از زمان فتح اندلس توسط مسلمانان، بدون شک مسجد جامع اموی قرطبه از نظر فراوانی و شکوه کتیبه‌های قرآنی اندلس جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد. قدیمی‌ترین کتیبه‌ای که از مسجد قرطبه به دست ما رسیده است و هنوز بخشی از آن را در درب بیرونی می‌بینیم، با بسم الله آغاز می‌شود. این درب یکی که از قدیمی‌ترین ابواب به جا مانده از معماری اسلامی اندلس به حساب می‌آید و معماری آن بر نحوه طراحی ابواب مساجد در دیگر آثار معماری اندلسی تأثیر چشمگیری داشته است. سپس باید از کتیبه‌ای یاد کرد که متعلق به دوره امیر محمد اول است. وی در سال 241 هجری قمری (855/856 میلادی) دستور مرمت این باب معروف به «باب الوزرا» را صادر کرد. با این حال مهم‌ترین، نفیس‌ترین و شگفت‌انگیزترین مجموعه استفاده از نقوش و کتابت قرآنی در مسجد قرطبه و به طور کلی معماری اموی اندلس را بدون شک باید مجموعه‌ای دانست که به دستور خلیفه الحکم المستنصر بالله (الحکم دوم) در جریان گسترش این مسجد ایجاد شده و بخش زیادی از آن هنوز باقی مانده است. این مجموعه یکی از برجسته‌ترین آثار تاریخ خوشنویسی نویسی اسلامی در اندلس و فراتر از آن در تمام جهان اسلام است. این مجموعه از نظر تعداد کتیبه‌های قرآنی و یادبود، کیفیت حجاری عبارت قرآنی بر روی سنگ و به ویژه ساخت بسیاری از آنها از کاشی در کنار زیبایی و شکوه نقوش قرآنی به خط کوفی در جهان اسلام بی‌نظیر است.

کتیبه‌های قرآنی مسجد جامع اموی در قرطبه و بناهای همراه با آن را می‌توان اوج معماری اسلامی در دوره اموی دانست چرا که نوشته‌های موجود در کاشی‌کاری مسجد قبه الصخره، مسجدالاقصی و دیگر آثار اسلامی نسبت به آثار موجود در مسجد جامع قرطبه ناقص‌تر و همچنین از نظر خوش‌نویسی سطح پایین‌تری دارند. کاشی‌کاری محراب مسجد قرطبه از نظر رنگ‌ها و تزئینات گوناگون، طراحی و اجرای مناسب بی‌نظیر است. در توسعه این مسجد که در آن 12 ردیف ستون جدید در جهت جنوب و به سمت رودخانه وادی کبیر به مسجد افزوده شد، مجموعه کتیبه‌های قرآنی را می‌توان به شرح زیر توصیف کرد.

گزیده‌ای از آیات قرآنی مربوط به عدل الهی در ابواب جدیدی که خلیفه حکم ثانی در توسعه جناح غربی مسجد آن را بنا کرده، موجود است. بسیاری کتابت این آیات را که حاوی مضامین و مجازات کفر به شکلی است که در دید عموم باشد، به جنبه اجتماعی این اثر نسبت داده‌اند. چرا که در میدانی که این باب یعنی «باب السده» به روی آن باز می‌شد و فاصله چندانی با قصر خلافت نداشت، مجازات‌های عمومی انجام می‌شود. روی این دیوارها آیاتی از سوره مبارکه الغافر نقش شده است و شامل آیات زیر است:

«غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ»( [كه] گناه‏‌بخش و توبه‏‌پذير [و] سخت‏‌كيفر [و] فراخ‏‌نعمت است‏ خدايى جز او نيست بازگشت به سوى اوست)[3 سوره غافر] و یا آیات 12 تا 14 همین سوره «ذَلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذَا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَإِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِيِّ الْكَبِيرِ: اين [كيفر] از آن روى براى شماست كه چون خدا به تنهايى خوانده مى ‏شد كفر مى ‏ورزيديد و چون به او شرك آورده مى ‏شد آن را باور میکرديد پس [امروز] فرمان از آن خداى والاى بزرگ است»، «هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آيَاتِهِ وَيُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَمَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَنْ يُنِيبُ: اوست آن كس كه نشانه‏ هاى خود را به شما مى ‏نماياند و براى شما از آسمان روزى مى‏‌فرستد و جز آن كس كه توبه‏ كار است [كسى] پند نمى‏‌گيرد» و «فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ: پس خدا را پاكدلانه فرا خوانيد هر چند ناباوران را ناخوش افتد» و شماری دیگر از آیات نیز در جناح شرقی به جا مانده بوده است که در توسعه مسجد در دوره منصور بن ابی عامر پاک شده است. این آیات شامل آیات 183، 188 و 189 از سوره مبارکه آل عمران، آیه 54 از سوره الزمر، آیه 52 سوره ابراهیم و آیات 67-71 از سوره مبارکه الزخرف درباره حکم الهی و پاره‌ای از آیات دیگر با معنای مشابه است.

در محوطه مسجد، بزرگ‌ترین مجموعه کتیبه‌ها و نقوش قرآنی در مساجد اندلس را می‌یابیم که تنها می‌توان آن را با کتیبه‌های قرآن موجود در کاخ الحمراء مقایسه کرد اگرچه زمینه این دو بسیار متفاوت است.

بر فراز طاق‌های پی‌درپی که جایگاه ویژه خلیفه (مقصوره) را احاطه کرده است و در برابر یکی از خیره‌کننده‌ترین محراب‌های معماری اسلامی، کتیبه‌های قرآنی را مشاهده می‌کنیم که با سوره فاتحه آغاز می‌شود و بر روی گچ و به صورت نواری بر فراز طاق‌ها نقش بسته است. گویی از این نقطه کانونی است که قرائت جوهره پیام وحی الهی آغاز می‌شود.

در نواری پایین‌تر از سوره فاتحه، آیت‌الکرسی نقش بسته است. به دلیل عظمت این آیه و تأکید آن بر توحید که مهم‌ترین اصل بینش الهی و تأکید بر قدرت الهی در سیطره بر آسمان‌ها و زمین، این آیه را می‌توان در بسیاری از دیگر بناهای اسلامی نیز دید، از جمله این بناها می‌توان به نمای قمریش در قصر الحمرا اشاره کرد. این آیه در سردر مقصوره‌ای نقش بسته است که خلیفه الحکم برای شرکت در مراسم بیعت و سایر مراسم مذهبی و دینی در آن بر تخت خود می‌نشست، این سردر در برابر محراب و در زیر گنبد کاشی‌کاری شده‌ای اصلی پرفراز محراب قرار دارد.

تزئینات این گنبد شامل تصویر شماری از ستارگان و با دو تاج است که برگرفته از هنر بیزانسی و نمادی از حاکمیت خلیفه تحت حمایت الهی است. طرح گنبد اصلی بر فراز محراب به شکلی منحصربه‌فرد و متشکل از هشت پر، است که با کاشی تزئین یافته است، و در قاعده هشت‌ضلعی این گنبد به خط کوفی زرین بر زمینه لاجوردی، بسم الله و بخشی از آیات 77 و 78 سوره مبارکه حج نقش بسته است. «ایّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُم تا وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ.»

 در نوار افقی بر فراز محراب پس از بسم الله آیه در زمینه‌ای زرین به خطی لاجوردی بخش‌هایی از این آیه مبارکه از سوره الحشر نوشته شده است «هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ» و در محراب نیز شماری از آیات قرآنبه خط زرین بر زمینه لاجوردی، نقش بسته است.

و در دو حجره‌ای که طاق نعل اسبی بزرگ محراب بر روی آن قرار گرفته، سه سطر وجود دارد که به خط کوفی زرین بر زمینه سرخ آیه 43 سوره الاعراف نقش بسته است « الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ: ستايش خدايى را كه ما را بدين [راه] هدايت نمود و اگر خدا ما را رهبرى نمی‌کرد ما خود هدايت نمى‏‌يافتيم در حقيقت فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند» [الأعراف، آية 43] و سپس در سطور دیگر از تاریخ بنای آن به دستور خلیفه مستنصر بالله، و حاجب وی در سال 354 هجری قمری آمده است.

ایکنا ـ درباره مهم‌ترین کتیبه‌های قرآنی در میان آثار کشف شده در شهرهای تخریب شده از دوره حکومت مسلمانان در اندلس بفرمایید.

در میان قطعات پراکنده که کتیبه‌های مسجد الزهراء در مجاورت کوردوبا (قرطبه) به دست آمده، باستان‌شناسان قسمت‌هایی از شش قطعه تزئینی با ارتفاع 11 سانتی‌متر را یافته‌اند که بر روی آن بسم الله و آیه 11 از سوره مبارکه الفرقان «تَبَارَكَ الَّذِي إِنْ شَاءَ جَعَلَ لَكَ خَيْرًا مِنْ ذَلِكَ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَيَجْعَلْ لَكَ قُصُورًا: بزرگ [و خجسته] است كسى كه اگر بخواهد بهتر از اين را براى تو قرار مى‏ دهد باغهايى كه جويبارها از زير [درختان] آن روان خواهد بود و براى تو كاخها پديد مى ‏آورد» و همچنین آیه 25 سوره مبارکه هود، بخشی از آیه 96  سوره مبارکه نساء، آیه 11 از سوره مبارکه توبه، آیه 163 از سوره مبارکه انعام، و آیه  18 از سوره مبارکه آل عمران، نقش بسته است. برخی از این آیات را می‌توان در کتیبه‌های مسجد قرطبه و در سایر مساجد اندلس نیز یافت. و همچنین در مسجد شهر مالگا نیز کتیبه‌ای با این آیه اخیر وجود داشته که هنوز در موزه این شهر نگهداری می‌شود. علاوه بر این در ویرانه‌های دارالملک در مجاورت مسجد مذکور نیز کتیبه‌ای قرآنی به خطی بسیار زیبا حاوی آیه 74 سوره مبارکه زمر: . «وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ: و گويند سپاس خدايى را كه وعده‏ اش را بر ما راست گردانيد و سرزمين [بهشت] را به ما ميراث داد از هر جاى آن باغ [پهناور] كه بخواهيم جاى مى‏ گزينيم چه نيك است پاداش عمل‏ كنندگان»

و اما در مسجد جعفریه ساراگوسا که به «دارالسرور» نیز معروف است، که توسط ملک ابوجعفر احمد بن سلیمان المقتدر بالله بن هود، حاکم بین سال‌های 1046 تا 1081 میلادی ساخته شده است؛ نقوش قرآنی را می‌توان بر روی دیوارهای ضلع شمالی کاخ، یعنی در رواق‌های پیشین «مجلس الذهب»، تخت گاه المقتدر بالله و مسجد کوچک کنار آن دید. در زمینه طاق سردر مسجد، آيه 285 سوره مبارکه بقره «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ: پيامبر (خدا) بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ايمان آورده است‏، و مؤمنان همگى به خدا و فرشتگان و كتابها و فرستادگانش ايمان آورده‏ اند (و گفتند:) (ميان هيچ يك از فرستادگانش فرق نمى‏‌گذاريم‏) و گفتند: شنيديم و گردن نهاديم‏، پروردگارا، آمرزش تو را (خواستاريم‏) و فرجام به سوى تو است‏» نقش بسته است. از سویی این آیه به همراه آیه بعدی خود بر سنگ مرمر به شکلی بسیار نیکو نقش بسته و در نواری که به ارتفاع یک متر پس از بسم الله روی درب مسجد نقش بسته، نیز تکرار می‌شود. در داخل مسجد نیز نقوشی از چند قسمت از سوره انعام باقی مانده است که شامل آیه 52 این سوره شریفه «وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ: و كسانى را كه پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان مى‏‌خوانند در حالى كه خشنودى او را مى‏ خواهند مران از حساب آنان چيزى بر عهده تو نيست و از حساب تو [نيز] چيزى بر عهده آنان نيست تا ايشان را برانى و از ستمكاران باشى»  تا آیه 56 یعنی «قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قُلْ لَا أَتَّبِعُ أَهْوَاءَكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِينَ: بگو من نهى شده‏‌ام كه كسانى را كه شما غير از خدا مى‏‌خوانيد بپرستم بگو من از هوس‌هاى شما پيروى نمى‌كنم و گر نه گمراه شوم و از راه‏يافتگان نباشم» بوده است.

علاوه بر این آیات شریفه که مربوط به امور مهم زندگی انسان، از جمله ایمان به خدا و آمرزش، در رواق داخلی طبقه فوقانی زیر گنبد مسجد نیز لوحی را می‌بینیم که اتینگهاوزن، محقق مشهور هنر اسلامی آن را لوح خلفا می‌نامد که در آن دایره‌های جدا از هم و به رنگ سیاه بر روی دیوار نام «الله»، «محمد» و نام خلفای راشدین نقش بسته است.

ایکنا ـ آیا در آثار به جای مانده از دوره الموحدین نیز می‌توان کتیبه‌های قرآنی را دید؟

در مورد کتیبه‌ها و نقوش قرآنی در مساجد به جای مانده از دوره الموحدین در اسپانیا نمی‌توان چندان سخن گفت چرا که این نقوش قرآنی پس از سیطره مسیحیان بر اسپانیا و تبدیل مساجد به کلیساها سرنوشتی مشابه بناها یافته‌اند. از این‌ رو به سختی می‌توان در مورد نقوش قرآنی مسجد جامع بزرگی سخن گفت که موحدین در سویل (اشبیلیه) بنا کردند. تمام آنچه از نقوش و کتیبه‌های قرآنی در این مسجد باقی مانده تنها شامل کتیبه‌های قرآنی بر دو سوی باب الغفران است. (نامی که پس از تبدیل مسجد به کلیسا به باب اصلی مسجد داده شده است). صفحات برنزی دو دستگیره درب اصلی مسجد طلاکاری شده و با شش‌ ضلعی‌های ضربدری تزئین شده است و عبارت «الملك لله، البقاء لله» به خط کوفی زیبا بر آن نقش بسته است و همچنین عبارت «الحمد لله على نعمه، الشكر لله، الملك لله، العزة لله» نیز به خط کوفی در چارچوب درب اصلی نقش بسته است.

بر روی در، دو کوبه شگفت‌انگیزی که برای درب‌ها در یکی از حجرات صومعه مانده است، آیات 36 و 37 سوره مبارکه نور برای کوبه راست شامل «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ: در خانه‌هايى كه خدا رخصت داده كه [قدر و منزلت] آنها رفعت‏ يابد و نامش در آنها ياد شود در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نيايش مى‌كنند.  «رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ: مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستدى آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زكات به خود مشغول نمى‌دارد و از روزى كه دلها و ديده‌‏ها در آن زيرورو مى‌شود مى‏‌هراسند» و در کوبه درب چپ نیز آیات 46 تا 48 سوره مبارکه الحجر یعنی بسملة. صلى الله على محمد. «ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ آمِنِينَ ﴿۴۶﴾ وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُتَقَابِلِينَ ﴿۴۷﴾ لَا يَمَسُّهُمْ فِيهَا نَصَبٌ وَمَا هُمْ مِنْهَا بِمُخْرَجِينَ ﴿۴۸﴾: [به آنان گويند] با سلامت و ايمنى در آنجا داخل شويد (۴۶)  و آنچه كينه [و شائبه ‏هاى نفسانى] در سينه‏‌هاى آنان است بركنيم برادرانه بر تخت هايى روبه‌روى يكديگر نشسته‏‌اند(۴۷) نه رنجى در آنجا به آنان مى‌رسد و نه از آنجا بيرون رانده مى‌شوند (۴۸)» صدق الله العظیم، نقش بسته است. این آیات در نیمرخ این دو کوبه به خط زیبای اندلسی نقش بسته است. کوبه‌ها خود به شکل درخت و دارای برگ‌های داخلی میان‌تهی ساخته شده و روشن است که محتوای هر دو آیه به کارکردهای مساجد، اقامه نماز در آن و همچنین آداب ورود به آن مرتبط است. این دو کوبه به طور معجزه‌آسایی به شکلی سالم به دست ما رسیده است.

ادامه دارد...

گفت‌وگو: سعید عدالت‌جو