مقاله‌محوری؛ آفت پژوهش‌های علوم انسانی در سال‌های اخیر

جمهوری اسلامی ایران در بیش از چهار دهه که از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد پیشرفت‌های چشمگیری در حوزه‌های علمی و فناوری از جمله در زمینه توسعه دانشگاه‌ها، افزایش تعداد دانشجویان، افزایش با سوادی در لایه‌های مختلف جامعه، افزایش مقالات علمی و پژوهشی، نرخ بالای باسوادی زنان و ... داشته است.

به مناسبت دهه فجر و برای بررسی بیشتر پیشرفت‌های علمی کشور در دوران پس از انقلاب اسلامی با حامد رستمی نجف‌آبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید؛

ایکنا ـ وضعیت پیشرفت‌های علمی و پژوهشی در دوران پس از انقلاب را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اکنون با گذشت بیش از چهار دهه از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، شاهد پیشرفت شگرف در حوزه علم و فناوری و پژوهش در کشور بوده‌ایم و قله‌های افتخاری که تا پیش از این، در انحصار چند کشور پیشرفته بود، در تصرف جوانان نخبه و انقلابی کشور عزیزمان است که این مرهون جهاد علمی جوانان و نخبگان و پژوهشگران این مرز و بوم است. در سال‌های اخیر، پیشرفت علمی و پژوهشی به‌ گونه‌ای حیرت‌انگیز بوده است که غربی‌ها را به شدت نگران کرده و موجب تشدید فشارها، کارشکنی‌ها و تحریم‌ها با بهانه‌های مختلف شده است. ارتقای سطح علمی جامعه، افزایش نرخ باسوادی، رشد مراکز علمی مدارس و دانشگاه‌ها و رشد تعداد دانشجویان بالأخص دوره¬های دکتری تخصصی در رشته‌های مختلف علمی، رتبه برتر ایران در تعداد مقالات و ارجاعات علمی و ثبت اختراعات و برتری در فناوری نانو، هسته‌ای، فضایی و سلول‌های بنیادی از جمله مهم‌ترین دستاوردهای علمی و فناوری انقلاب اسلامی به شمار می‌رود.

موفقیت‌ها و پیشرفت‌های به دست آمده از دانشمندان و مراکز علمی ایران طی این چهل و چند سال به قدری مهم و ارزشمند است که با هیچ دوره تاریخی قابل قیاس نیست اما اکنون ما نیاز به جهش علمی داریم و نباید خود را با قبل انقلاب مقایسه کنیم بلکه باید خود را با کشورهای پیشرفته و توسعه یافته مقایسه کنیم تا بتوانیم با کشورهای غربی رقابت کنیم و پیشتاز باشیم.

ایکنا ـ این پیشرفت‌های علمی بیشتر در چه حوزه‌هایی بوده است؟

پیشرفت‌های ملت ایران پس از گذشت چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه‌های مختلف از جمله سلامت و بهداشت، امنیت، آموزش عالی، تحقیقات و فناوری، اقتصاد، صنعت و قانون‌گذاری و بوده است که این پیشرفت‌ها محدود به حوزه‌های خاص نبوده است اما در حوزه فناوری نانو و هسته‌ای این پیشرفت‌ها شگرف و درخور بوده است. در زمینه فناوری و تحقیقات سلول‌های بنیادی ایران جزو ده کشور برتر جهان محسوب می‌شود و محققان ایرانی توانسته‌اند پیشرفت‌های علمی خوبی را در این زمینه داشته باشند.

نخبگان ایرانی توانسته‌اند از سلول‌های بنیادی حتی در پیوندهای مغز و استخوان، پوست و ترمیم بافت آسیب دیده قلب استفاده کنند. همچنین در پژوهشکده رویان شبیه‌سازی سلول‌های بنیادی انجام شده است. طی این چهار دهه در عرصه‌های علمی، نانو، بایو و علوم نو پدید، پیشرفت زیادی داشتیم که باید این مسائل برای نسل جوان تبیین شود و آنها را به شیوه آماری و مستدل در صدا و سیما طرح کرد.

ایکنا ـ رتبه علمی ایران در عرصه جهانی چه تغییراتی نسبت به قبل از انقلاب اسلامی داشته است؟

در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران بر پایه آخرین اطلاعات تولید علم، در نظام بین المللی Web of Science در سال ۲۰۲۱ در رتبه پانزدهم دنیا قرار دارد و آخرین به روز رسانی تولید علم ایران در حوزه Web of Science تا روز ۲۸ نوامبر سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد شاخص اچ ایندکس ایران عدد ۳۸۳ است که این میزان نشان دهنده میزان کیفیت مقالات ایرانی ثبت شده است در حال حاضر ایران رتبه اول علمی در منطقه را دارد.

جمهوری اسلامی ایران در شرایط کنونی با هفت رتبه ارتقا نسبت به سال ۲۰۲۱ از نظر شاخص جهانی نوآوری در جایگاه پنجاه و سوم جهان، جایگاه دوم منطقه آسیای مرکزی و جنوبی و جایگاه سوم کشورهای دارای درآمد متوسط به پایین قرار گرفته است و برای دومین سال متوالی، در سطح توسعه خود از نظر نوآوری، بالاتر از حد انتظار عمل کرده است. ایران در شاخص‌هایی مانند ثبت علامت تجاری دارای رتبه یک و دانش‌آموختگان علوم و مهندسی دارای رتبه دوم است.

هم اکنون تعداد هشتصد و چهل دانشمند از دانشگاه‌های مختلف کشورمان در فهرست یک درصد و همچنین حدود یک هزار و هشتصد دانشمند نیز در جمع دو درصد دانشمندان برتر بین‌المللی قرار دارند. واقعیت این است که دنیا مرجعیت علمی ایران و دانشمندان این مرز و بوم را به رسمیت می‌شناسد و دانشگاه‌ها و دانش‌آموزان ما در المپیادهای بین‌المللی رتبه‌های اول را کسب می‌کنند. اینها افتخارات کمی نیست لذا باید قدر دانست و از این نخبگان و پژوهشگران به نحو شایسته استفاده و تکریم و تجلیل کرد.

ایکنا ـ وضعیت پیشرفت علوم انسانی در چهل سال اخیر را چگونه ارزیابی می کنید؟

علوم انسانی نسبت به قبل انقلاب پیشرفت در خور توجهی کرده است بیش از ۹۷% از تولید علم کشور در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، مربوط به دوران بعد از انقلاب اسلامی است و فقط ۳ درصد مربوط به قبل انقلاب است. بر اساس آمار استخراج شده، حوزه موضوعی علوم انسانی رشد ۳۷ برابری از نظر تعداد مدارک ثبت شده نسبت به قبل از انقلاب را داشته است؛ ولی هنوز به نظر من، علوم انسانی مظلوم است و آنچنان که باید به علوم انسانی بها داده نمی‌شود. تحول و پیشرفت در یک کشوری مبنایی صورت می‌گیرد و این علوم انسانی است که منشأ تحول و اثر می‌تواند باشد.

در واقع رشد علوم انسانی است که سبب توسعه جامعه می‌‌‌‌شود و فرد را به یک مقام آزادگی و مفید بودن می‌رساند و عدم رشد و توقف علوم انسانی، جامعه را متوقف و قدرت پیشرفتش را می‌‌گیرد. علوم انسانی با تعیین خطوط کلی، زیربنای توسعه به حساب می‌‌آید. این مسئله در کلیه کشورهای جهان، به ویژه کشورهای توسعه یافته نیز مورد توجه قرار گرفته و رشته‌های مختلف علوم انسانی با تئوری‌هایی که در این زمینه ایجاد کرده‌اند، منابع را مدیریت می‌کنند.

از سوی دیگر، علوم انسانی علاوه بر ترسیم خطوط کلی توسعه، نقش بسیار مهم و مؤثری در سایر ابعاد توسعه به ویژه توسعه اقتصادی به عهده داشته است؛ لذا می‌طلبد به علوم انسانی به صورت ویژه نگاه کرد و حمایت مادی انجام داد و از نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی حمایت شود تا آنها انگیزه و رغبت برای تحقیق و پژوهش را داشته باشند. هر گونه هزینه در زمینه علوم انسانی بی‌شک سرمایه‌گذاری است.

بنده به عنوان یک پژوهشگر در زمینه علوم انسانی از وضعیت فعلی نهادهای علمی در حمایت و به‌کارگیری نخبگان و پژوهشگران علوم انسانی راضی نیستم چراکه حمایت از علوم انسانی به شعار نیست به اقدام و عمل است. در زمینه علوم انسانی نیاز به جهش علمی و سیاست‌گذاری‌های کلان عملیاتی داریم. پیشرفت در عرصه علوم انسانی به معیار صرف مقاله نیست بلکه به حل مسائل بنیادین جامعه، تشکیل گروه‌های حل مسئله، اندیشکده‌ها و پژوهشکده‌های کاربردی و ارتباط با صنعت است. مقاله‌محوری در زمینه علوم انسانی آفت است و دودش به چشم جامعه می‌رود. باید در زمینه علوم انسانی مؤلفه‌ها وشاخص‌های رقابتی را تغییر داد. امید دارم با تغییر دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی و تحول در آن نهاد، این مهم عملیاتی شود.