مفاهیم دینی در بافت موقعیتی معنا شوند

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدباقر پورامینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 15 اسفند در کرسی علمی _ ترویجی بررسی بافت موقعیتی مفهوم عبادت که از سوی این پژوهشگاه برگزار شد، گفت: مفهوم عبادت از مفاهیم پرچالش بین ارباب مذاهب و فرق است و هنوز هم گرمی خودش را در محافل علمی دارد. عبادت در لغت به معانی خضوع، نهایت خضوع و تذلل، اطاعت و فرمانبرداری و انقیاد و ... معنا شده است.

مدیر گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به تعریف ترسیمی از سوی برخی چهره‌های معروف سلفی مخصوصاً ابن تیمیه و شاگردان وی، افزود: او تأکید بر استواری معنای لغوی دارد یعنی عبادت را کمال خضوع و انقیاد می‌داند که البته نقدهای جدی به تصلب در معنای لغوی وارد شده است.

پورامینی بیان کرد: متفکران اسلامی اعم از عامه و خاصه تلاش کرده‌اند تا تمرکز بر معنای لغوی را برطرف و معنای جامعی از عبادت ارائه دهند. مثلاً مرحوم علامه طباطبایی، اطاعت خداوند به صورت استقلالی را در معنای عبادت بیان کرده است؛ خداوندی که ربوبیت مطلقه دارد. 

وی افزود: برخی بزرگان مانند مرحوم شیخ محمدجواد بلاغی برخی تعابیر و الفاظی را بر معانی گفته شده افزوده‌اند؛ از جمله شاگرد علامه بلاغی اعتقاد به ربوبیت را به تحقق عبادت افزوده است.  آیت‌الله سبحانی هم ضمن نقدی که به برخی از مفسران دارند (که بر معنای لغوی عبادت تأکید دارند) عبادت را دارای دو رکن اساسی می‌دانند؛ اول باور خاضعانه درباره رب و خدا و دیگری رفتار عملی خاضعانه در برابر خدا.

لزوم توجه به بافت موقعیتی در تبیین مفاهیم لغات

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: این تعاریف ترسیمی ضمن اینکه تا حدی معنای لغوی سلفی‌ها را  ترمیم می‌کند ولی می‌توان از جهت بافت موقعیتی هم مفهوم عبادت را مورد بحث قرار دهیم. براین اساس هر مفهومی را باید مبتنی بر بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی و ... تبیین کنیم که تاکید بنده بر بافت موقعیتی است زیرا ما صرفاً نمی‌توانیم از طریق درون‌زبانی معنا را بفهمیم بلکه باید در موقعیت و بافت مورد توجه قرار دهیم.

پورامینی با بیان اینکه برخی در حوزه علوم قرآنی، بافت را سیاق مقامی و داخلی و خارجی می‌دانند، تصریح کرد: در مجموع، طبق نظر سلفی‌ها بر محور ابن تیمیه و با تعریفی که از عبادت داشتند(یعنی کمال خضوع و انقیاد و ...) می‌توانیم تعریفی از عبادت ارائه دهیم که به درک اعراب عصر نزول از عبادت نزدیک شویم و این مفهوم را ترسیم کنیم.

سجده تعظیمی عامل کفر نیست

وی افزود: چهار مفهوم برای عبادت بر این اساس قابل ذکر است؛ اول اینکه عبادت به مثابه یک اعتقاد قلبی بوده است و مشرکان هم به خاطر اینکه اعتقاد قلبی به خدایان باطل خود داشتند مورد مذمت قرار می‌گرفتند وگرنه صرف خضوع و تذلل، شرک نسبت به بت و تلقی عبادت نیست لذا سجده تعظیمی کسی را کافر نمی‌کند بلکه سجده‌ای که یک باور قلبی را به دنبال دارد موجب کفر است. 

پورامینی با بیان اینکه ابن تیمیه تأکید دارد که عبادت اراده و قصد است و دیگران هم بر نیت سجده و عبادت تأکید زیادی دارند، اظهار کرد: نکته دیگر باور به یگانگی رب است؛ در بین مردم جاهلی، الله به عنوان خدای واحد تلقی نمی‌شد و آن‌ها هم به ربوبیت بتهایشان  به خصوص در جلب خیر و دفع شر باور داشتند. قرآن ضمن نفی ارباب بر رب واحد تأکید فرموده است.

نویسنده کتب بنیان تفکر سلفی و تکفیر چیست؟ با بیان اینکه مسئله ربوبیت  از چالش‌های میان ما و سلفیون است، گفت: سلفیون عبادت را مرتبط با ربوبیت نمی‌دانند و این نگره را به غلط ترویج می‌کنند که مشرکان به ربوبیت خداوند باور داشتند و بتها را رب خود نمی‌دانستند و تنها در عبودیت، مشرک بودند.

وی افزود: نکته دیگر هم اینکه اگر در بحث عبادت بر بافت موقعیتی تأکید کنیم فرمانبرداری فروتنانه در دل آن وجود دارد؛ البته عرب جاهلی از خضوع و تسلیم و کرنش در برابر خدا اجتناب داشت یعنی در برابر خدای واقعی تسلیم نمی‌شد ولی پیامبر(ص) آنها را ملزم به خاکساری در برابر خدا کرد.

کبر و خودپسندی مشرکان جاهلی

پورامینی با بیان اینکه استنکاف از تکبر در برابر خدا در مفهوم عبادت نهفته است، تصریح کرد: اعراب قبل از اسلام به صفات خودپسندی و کبر مشهور بودند و این سبب می‌شد تا در برابر خداوند هم مغرور باشند که قرآن هم در آیاتی به این موضوع اشاره کرده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، گفت: اگر بخواهیم عبادت را بر محور بافت موقعیتی تعریف کنیم، باید آن را باور اختیاری به یگانگی الله به عنوان خدا مدبر و مالک و قادر تلقی کنیم که فرمانبرداری فروتنانه و خاضعانه را هم باید به همراه داشته باشد و این می‌تواند ناظر به آیات متعدد باشد. 

اهمیت مفهوم عبادت در کلام سلفیون

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی علیزاده موسوی، پژوهشگر و استاد حوزه گفت: نکته اول اینکه اگر بخواهیم گفتمانی را برای وهابیت و سلفی‌ها وضع کنیم، نقطه مرکزی آن مفهوم عبادت است و بخش معظمی از شبهات وهابیت از مفهوم عبادت بر می‌خیزد و هرقدر وقت برای این حیطه بگذاریم، ارزش دارد.

وی افزود: نکته دیگر هم که در باب عبادت، نظریه‌پردازی زیادی از قبل و بعد ابن تیمیه تا عصر حاضر شده است و پرداختن به این واژه و ملحقات آن نیازمند تلاش علمی فراوانی است.

علیزاده موسوی بیان کرد: ما شاید بتوانیم از مفهوم‌شناسی در کلمه عبادت در تعریف ابن تیمیه برداشت بهتری داشته باشیم و از آن علیه وهابیت استفاده کنیم؛ متأسفانه محققان ما غالباً در مورد ابن تیمیه گرفتار برداشت سطحی و عامیانه شده‌اند و ادبیات صرفا تکرار است؛ بنابراین مفهوم عبادت هم در نگاه ایشان بررسی نشده است. او معتقد به غایت حب برای خدا در عبادت است و بر این نکته تأکید زیادی دارد و اگر ما هم بر این نکات کلیدی تأکید کنیم می‌توانیم تعارض را در اندیشه او بیابیم و علیه وهابیت هم استفاده کنیم.

مراقب نسبیت‌گرایی باشیم

وی اضافه کرد: برداشت آقای پورامینی در این زمینه در غالب اندیشه‌های تفسیرگرایانه و هر منوتیکی است و از هرمنوتیک گادامر استفاده کرده است که البته بنده یک اشکال روشی به این نگاه دارم یعنی اگر فهم متن موقوف به شرایط نزول وحی شد و دنبال قرائن بودیم مشکل این است که متن به نوعی موقت و ناظر به زمان خاصی خواهد شد و از فرازمانی بودن متن دور می‌شویم. خولی و ابوزید و الجابری هم تا حدودی گرفتار این نوع نگاه شده‌اند. این نوع نگاه متون ما را گرفتار نسبیت خواهد کرد.

علیزاده موسوی بیان کرد: به نظر بنده اینطور نیست که سلفی‌ها به متون دوره خود توجه نداشتند، زیرا خود ابن تیمیه در تعارض میان عقل و نقل توضیح داده است که برای تعریف عقل یکی از راه‌ها رجوع به اهل لغت و کاربرد آن در عصر جاهلی و در نزد متشرعین و ناظر به شرایط محیطی و جغرافیایی و بافت اجتماعی است. 

وی افزود: پرسش بنده این است که آیا عبادت در نگاه آن‌ها خارج از نگاه به بافت اجتماعی بوده است؟ تعریفشان از حب به خاطر این نبوده است که دیدند مشرکان در برابر بت‌ها نهایت خضوع و خشوع را دارند و اینها هم براساس این رویکرد عبادت را نهایت خضوع دانسته‌اند؟ همچنین معنای جدیدی را که شما از عبادت ارائه فرمودید آیا در تعاریف توحید وجود ندارد؟ یعنی وقتی توحید در حاکمیت بحث می‌شود ناظر به استکبار انسان‌های جاهلی و تمکین آن‌ها در برابر بت بود.

الفاظ قرآن لزوما با بافت موقعیتی قابل تفسیر نیست

این پژوهشگر تصریح کرد: آیا این تعریف ابن تیمیه از عبادت یعنی خضوع و خشوع تام و در نهایت آیا نمی‌تواند ناظر به استکبار افرا‌د جاهلی از اطاعت خدا و نهایت خضوع آنان در برابر بت‌ها باشد ؟ در مجموع حتماً باید مفاهیم را در بافت اجتماعی تعریف کنیم ولی قرآن و حدیث را باید مورد استثنا قرار دهیم زیرا اگر قائل به خاتمیت هستیم نباید آن‌ها را گرفتار بافت موقعیتی و شرایط کنیم، در این صورت گرفتار نسبی‌گرایی می‌شوبم.

وی تأکید کرد: ما در این بحث محتاج نوآوری هم هستیم و جای کار وجود دارد زیرا مباحث هرمنوتیک مباحث جدیدی است و حتما به ما از این موضع حمله خواهد شد و باید ورود کنیم نه اینکه ادبیات موازی تولید کنیم. باید روی آیاتی که به توحید در خالقیت و ذات و ... از نظر مشرکان پرداخته است کار جدی تحقیقی بکنیم و جا برای تحقیق در مورد توحید افعالی باز است.