بررسی هویت اجتماعی امامیه ری در فصلنامه «تاریخ اسلام و ایران»

به گزارش ایکنا، شماره 57 فصلنامه علمی پژوهشی «تاریخ اسلام و ایران» به صاحب‌امتیازی دانشگاه الزهرا(س) و مدیرمسئولی اسماعیل حسن زاده قاجار منتشر شد.

عناوین مقالات این شماره بدین قرار است: «ائتلاف شکننده؛ تحلیلی بر پیروزی کاندیدای حزب توده از حوزه انتخابیه اصفهان در انتخابات مجلس چهاردهم شورای ملی (۱۳۲۲ش/ ۱۹۴۳م)»، «بازجُستی انتقادی در منابع: مطالعه‌‌ای موردی در نسب فاطمیان»، «ارزیابی عملکرد پارلمانی نمایندگان بوشهر در چالش میان حقوق مردم و قدرت حاکمیت پهلوی مطالعه موردی: علی دشتی و احمد اخگر»، «کارکرد حمام و استحمام در بازتاب تمایزات اجتماعی جامعه ایران در عصر قاجار»، «نقش دولت در اقتصاد؛ بازخوانی آرا و اندیشه ‏های احمد متین دفتری»، «جایگاه احمدخان دنبلی خویی در سیاست اتحاد اسلام حکومت عثمانی‌‌ در قفقاز»، «بازتاب هویت اجتماعی امامیه ری در کتاب النقض».

در چکیده مقاله «بازجُستی انتقادی در منابع: مطالعه‌‌ای موردی در نسب فاطمیان» می‌خوانیم: «بحث نسب فاطمیان به‌دلیل ارتباط مستقیم با مشروعیت دینی و سیاسی سردمداران این دولت، همواره یکی از مسائل اساسی مدنظر مورخان و نسب‌شناسانِ معاصر با دولت فاطمی و متأخر از آن بوده است. اهمیت این مسئله سبب قرارگرفتن آن به‌عنوان دستاویزی سیاسی از طرف مخالفان دولت فاطمی به‌ویژه دولت عباسی در بغداد بوده است. در میان مطالعات جدید نیز کمتر کتابی راجع‌ به فاطمیان می‌توان دید که در ابتدای آن مطلبی مقدماتی دربارۀ نسب فاطمیان و نقد نظر مخالفانِ نسب علوی این دولت مطرح نشده باشد که عمدتاً مباحثی عمومی و ناشی از اهمیت بنیادین این بحث در تاریخ فاطمیان است؛ لذا موضوع نسب فاطمیان، علی‌رغم برخورداری از شهرتی عام، کمتر جایگاه مطالعات مستقل و دقیق علمی را یافته است. اندک تحقیقات علمی موجود در این حوزه نیز محدود به طرح و نقد سطحیِ روایاتِ موافق و مخالف با نسب علوی فاطمیان شده است. در این مقاله با انتخاب روشی تطبیقی، از طریق کاربست تکنیک تحلیل محتوای کیفی تلاش می‌‌شود با مقابله‌سازی گزارش‌های طیف وسیعی از منابع موافق و مخالف با روایت رسمی دولت فاطمی، خلأ پژوهشی موجود در این حوزه برطرف شده و به این پرسشِ اساسی، پاسخی علمی و درخور داده شود.»

در طلیعه مقاله «جایگاه احمدخان دنبلی خویی در سیاست اتحاد اسلام حکومت عثمانی‌‌ در قفقاز» آمده است: «روس‌‌ها در منطقۀ قفقاز بود. هدف این طرح، ایجاد هماهنگی و اتحاد میان خوانین منطقه به‌‌‌منظور تشکیل قوای مشترک تحت‌‌ شعار اسلام علیه برنامه‌‌های استعماری روسیه بود. عثمانی‌‌ها با عنایت به‌ ‌نفوذ و اقتدار احمدخان دنبلی (حک:1200-1176ق/1786-1762م) حاکم خوی در منطقۀ آذربایجان، علی‌‌رغم شیعی‌مذهب بودن او، وی را عنصری مناسب برای اهداف طرح اتحاد اسلام تشخیص داده و به‌‌ برقراری ارتباط با او روی آوردند. شناخت نقش و جایگاه احمدخان خویی در سیاست منطقه‌‌ای عثمانی‌‌ و بررسی ابعاد همکاری آن دو از مسائل فراروی این پژوهش است. این پژوهش درصدد پاسخ به ‌‌این سؤالات است: همکاری احمدخان خویی با عثمانی‌‌ها در طرح اتحاد اسلام در چه سطحی بود؟ حاکم خوی از همکاری با سیاست منطقه‌‌ای عثمانی‌‌ چه اهدافی داشت؟ این پژوهش بر آن است تا باتکیه‌بر نسخ خطی فارسی، اسناد آرشیو چاپ عثمانی و منابع تاریخ‌‌نگاری عثمانی با رویکرد توصیفی-تحلیلی موضوع مدنظر را ‌‌واکاوی کند. یافته‌‌های پژوهش مؤید آن است سطح همکاری آنان در مقابله با دشمنان اسلام با گذر از سطح تبادل سفرا و مکاتبات، وارد همکاری عملی مشترک اطلاعاتی و نظامی شد. ارتقای جایگاه از سطح حاکم محلی به ‌‌سطح مدعیان حکومت و شناساندن خود به‌‌عنوان حکمران مستقل آذربایجان در فقدان حکومت مقتدر از اهداف حاکم خوی بود.»

در چکیده مقاله «بازتاب هویت اجتماعی امامیه ری در کتاب النقض» می‌خوانیم: «هویت اجتماعی به‌عنوان نوعی احساس و نگرش که از شناسایی عضویت در یک گروه اجتماعی ناشی می‌‌شود، عبارت است از درکی که فرد از این عضویت دارد و خود را آن‌‌گونه می‌‌شناسد و به دیگران ارائه می‌‌دهد و نیز درکی که دیگران از عضویت فرد در گروه دارند. در نیمه قرن ششم هجری کتابی با عنوان فضائح الروافض علیه شیعیان ری به نگارش درآمد که جامعۀ امامی ری، شیخ عبدالجلیل قزوینی را کاندید پاسخ‌گویی به آن کرد. قزوینی رازی با تضمین نقل‌‌قول‌‌های کتاب ازبین‌رفته فضائح‌‌ الروافض، برای تعیین هویت اجتماعی امامیه ری در این زمان، دیالکتیک خود/دیگری را برای ما فراهم آورده است. پژوهش پیش‌‌رو بر آن است با روش توصیف و تحلیل تاریخی و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌ای، بازتاب هویت اجتماعی امامیه در کتاب النقض را با تأکید بر درک خود/دیگری تحقیق کند و بر طبق تعریف هویت اجتماعی، نشان دهد که بازتعریف هویت امامی توسط شیخ عبدالجلیل چه پاسخی از سوی دیگری در پی داشته است. نتیجه نشان داد که قزوینی رازی با تنگ‌‌تر کردن دایره درون‌گروه امامیه و متمایزکردن آن از برخی گروه‌‌های امامی، سعی در بازتعریف هویت اجتماعی امامیۀ اثنی‌عشری داشته است. بررسی نگاهِ دیگری در کتاب‌‌هایی که پس از وی در ری و نزدیک به آن به نگارش درآمده‌‌اند، نشان داد که در تعیین هویت امامیه، در دیدگاه دیگری تغییری رخ نداده است.»