یادگارهای طلایی زنده‌یاد کاظمی‌آشتیانی همچنان می‌درخشند

به گزارش ایکنا به نقل از روابط عمومی جهاددانشگاهی، زنده‌یاد سعید کاظمی‌آشتیانی، بنیان‌گذار پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی و سلول‌های بنیادی در ایران از فرزندان صالح انقلاب است که علاوه بر خدمات ماندگاری که در این نهاد داشت، توانست نقشی راهبردی و منحصربه‌فرد در تولید سلول‌های بنیادی، شبیه‌سازی و درمان ناباروری در سطح کشور و به اهتزاز درآوردن پرچم ایران در عرصه‌های علمی بین‌المللی ایفا کند.

جهادگر مورد تحسین مقام معظم رهبری

او از جمله دانشمندانی است که در برهه‌های مختلف زمانی مورد تحسین مقام معظم رهبری قرار گرفته است. آخرین سخنان آیت‌الله خامنه‌ای در این رابطه به هشتم آذرماه 1402 برمی‌گردد که رهبر انقلاب در دیدار هزاران نفر از بسیجیان سراسر کشور، شهید فخری‌زاده و مرحوم کاظمی‌آشتیانی را دو بسیجی عرصه علم و دانش خواندند که مرزهای علم را در کشور جابجا کردند. 

در علاقه رهبر انقلاب به مرحوم کاظمی‌آشتیانی شکی نیست و ایشان در بازدید سال 1386 از پژوهشکده‌ رویان دلیل این علاقه را این‌گونه بیان می‌کنند: «علت اینکه من به مرحوم سعید کاظمی این‌قدر علاقه داشتم والان هم در دلم و در ذهنم برای آن جوان عزیز، ارزش و جایگاه قائلم، همین است. حرکت او، نحوه‌ی کار او، مدیریت او، پیگیری او، یک مجموعه‌ کاملی بود از آن چیزی که آدم دوست می‌دارد و آرزو دارد».

«مصداق فرهنگ بسیجی»، «الگویِ جهاد علمی»، «یکی از فرزندان صالح انقلاب و از رویش‌های مبارک»، «شخصیت و جایگاه والا»، «باایمان و مؤمن»، «دانشمند و فاضل»، «جوان پرتلاش و جهادی»، «شخصیت چندبعدی»، «مبتکرونوآور» و «مدیر» از مهم‌ترین مضامین مورد تاکید رهبر انقلاب در رابطه بازنده یاد کاظمی است. 

جهاد سعید؛ از تولد تا ورود به جهاددانشگاهی

این جهادگر فقید که رهبر انقلاب اسلامی به ویژگی‌های متمایزش اشاره می‌نمایند در نخستین روز از فروردین‌ماه ۱۳۴۰ در تهران به دنیا آمد. آثار نبوغ از همان سنین نوجوانی و جوانی در وی قابل‌مشاهده بود. به‌طوری‌که در همان سن ۱۸ سالگی هم‌زمان با ورود به دانشگاه، در هنرستان «پیام امید» به تدریس ادبیات و بینش اسلامی پرداخت.

دوران جوانی و شکل‌گیری شخصیت او با مبارزات انقلاب اسلامی مصادف شد. او که از سال 1358 در رشته فیزیوتراپی دانشکده علوم توان‌بخشی دانشگاه علوم پزشکی ایران درس می‌خواند با شروع انقلاب فرهنگی و جنگ تحمیلی در سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۲، مستمر به جبهه رفت‌وآمد داشت تا اینکه پس از ۱۱ سال در سال ۱۳۶۹ با اخذ مدرک کارشناسی ارشد رشته فیزیوتراپی از دانشکده علوم توان‌بخشی فارغ‌التحصیل شود.
 
پس از بازگشایی دانشگاه‌ها، نهادی که ارتباط دانشجویان امثال سعید را باوجود همه دوری‌ها و انفصال‌ها با آرمان‌ها و دغدغه‌هایشان حفظ می‌کرد، «جهاددانشگاهی» بود، کاظمی‌آشتیانی هم عضو این نهاد انقلابی شد و مدتی مسئولیت بخش فرهنگی این نهاد را در دانشکده بر عهده گرفت. فعالیت‌های فرهنگی که امروزه تشکل‌های دانشجویی در دانشگاه‌ها انجام می‌دهند، آن زمان‌بر عهده جهاددانشگاهی بود.

پس از سپری کردن موفقیت‌آمیز این دوره، مسئولیت جهاددانشگاهی دانشکده علوم توان‌بخشی به او واگذار شد و تا سال 1365 در این مسئولیت حضور داشت تا اینکه بعد از ادغام جهاد این دانشکده با جهاددانشگاهی مرکز علوم پزشکی ایران، کاظمیِ جوان مسئول بخش تحقیقات جهاددانشگاهی علوم پزشکی ایران را بر عهده گرفت.

تحقق رویای فرزندآوری و تولد رویان

در دهه ۶۰ بیشترین ارزی که برای درمان از کشور خارج می‌شد متعلق به بیماری‌های قلبی و سپس درمان ناباروری بود و مقادیر چشمگیری ارز نیز از کشور برای آن چیزی که موسوم به آی وی اف بود، خارج می‌شد.

این آمار و ارقام به جرقه‌ای در ذهن سعید و دوستان جهادی‌اش تبدیل شد تا برای درمان ناباروری فکری کنند، جرقه‌ای که منجر شد سعید از فیزیوتراپی به جنین‌شناسی تغییر رشته دهد. هم‌زمان با این فعل‌وانفعالات درونی، در دانشگاه علوم پزشکی ایران هم کنگره‌هایی در زمینه باروری و ناباروری برگزار می‌شد که بعد از کنگره، طرح درمان ناباروری در ایران را در شورای جهاددانشگاهی مطرح کردند که بعد از پذیرفته شدن این طرح، سعید با توجه به مسئولیت بخش تحقیقات جهاددانشگاهی، این مأموریت را بر عهده گرفت تا مرکزی برای درمان ناباروری در کشور تأسیس کند. 

از سال ۱۳۷۱ با تغییرات ساختار مدیریتی جهاددانشگاهی سعید به سمت ریاست جهاددانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران منصوب شد که این مسئولیت تا پایان دوره حیات بر عهده وی بود. کاظمی‌آشتیانی در سال 1376 در حکمی از سوی رئیس وقت جهاد دانشگاهی هم‌زمان با مسئولیت واحد علوم پزشکی ایران به‌عنوان مشاور رئیس جهاددانشگاهی منصوب شد. دکتر کاظمی پس از پیگیری و تلاش فراوان درباره راه‌اندازی مؤسسه رویان‏، سرانجام موفق به راه‌اندازی این مرکز شد و در بیست و سوم آبان سال 1377 با حکم دکتر علی منتظری، رئیس جهاددانشگاهی و با حفظ سمت به‌عنوان رئیس پژوهشکده رویان جهاددانشگاهی منصوب شد.

وی در همین دهه و همزمان با مدیریت جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران و پژوهشکده رویان در دانشگاه تربیت مدرس به ادامه تحصیل در رشته علوم تشریح با گرایش جنین‌شناسی پرداخت و در سال 1376 با رتبه ممتاز موفق به اخذ درجه دکترا شد.

اما داستان تولد رویان به سال 1370 برمی‌گردد که اولین گام انتخاب نام برای مجموعه برداشته شد و انتخاب نام «رویان» برای مؤسسه و کلمه «یاخته » برای مجله پژوهشی، از پیشنهادهای ارزنده دکتر کاظمی بود. 

اولین مشکل بعد از خرید تجهیزات، تأمین مکانی برای رویان بود که در تماس با دفتر رهبری از ایشان کمک خواستند و مشترکی واسطه شد و پیغام سعید و بچه‌های رویان را به گوش آقا رساند و ایشان هم ضمن پشتیبانی مالی 7 میلیون تومانی، به بنیاد مستضعفان توصیه کردند تا یکی از ساختمان‌هایش را در اختیار این مؤسسه قرار دهد. درنهایت قرار شد ساختمانی را در زعفرانیه در اختیار جهاد قرار دهند که البته دو شرط داشتند، اول اینکه خود مسئولان جهاد این ساختمان را از تصرف متصرفان خارج کنند و دومین شرط این بود که ساختمان را شش ماه یا یک سال در اختیارتان می‌گذاریم، اگر در این مدت توانستید بیماران نابارور را درمان کنید، ساختمان برای همیشه در اختیار مرکز درمانی می‌ماند و اگر نتوانستید آن را پس می‌گیریم. 

سعید پذیرفت و سرانجام با دردسرها و مشکلات فراوان ساختمان را تخلیه و دستگاه‌های پزشکی را آنجا مستقر کردند و هفتمین روز خرداد سال 1370 در مراسمی مؤسسه رویان افتتاح شد. 

یک سال بعد از تأسیس رسمی رویان، درمان ناباروری با روش آی‌وی‌اف نتیجه داد و اولین نوزاد به دنیا آمد. اولین نوزاد لقاح آزمایشگاهی «سیمین» نام گرفت، هم نام کوچه‌ای که ساختمان کوچک رویان در آن قرار داشت. 

پس‌ از آن سعید، پزشکان و متخصصان درمان ناباروری را دعوت به همکاری کرد که تعدادی پزشک متخصص جذب مرکز شدند. یکی از کارهایی که دکتر کاظمی دنبال می‌کرد و خیلی هم به آن اصرار داشت، بالا بردن ظرفیت مجموعه بود و نمی‌گذاشت قد و قواره مجموعه کوتاه بماند. 

ورود به عرصه شبیه‌سازی و سلول درمانی 

او آرام و قرار نداشت و معتقد بود باید هرروز فکری برای ارتقای رویان کرد. چند سالی که از تأسیس رویان گذشت، دکتر گفت: «باید مؤسسه را از مرکز درمانی به مرکز تحقیقاتی ارتقاء دهیم.» بر این اساس اساتید متخصص و دانشجوهای رشته‌های مرتبط را به ساختمان مؤسسه دعوت کرد تا به تحقیقات و آزمایش‌های گوناگون در زمینه ناباروری بپردازند و نتیجه را در قالب مقاله و... ارائه دهند تا رویان در کنار درمان، به تولید علم هم بپردازد. 

بدین ترتیب فاز تحقیقات در مؤسسه آغاز شد و در عرض دو سه سال رشد چشمگیری پیدا کرد. با توجه به اینکه در جهان روش‌های مختلف درمان ناباروری ابداع‌شده بود، با این تحقیقات این روش‌ها در رویان نیز بومی شد تا نوزادان بیشتری به کمک روش‌های جدید پا به عرصه زندگی بگذارند. درنتیجه سال 1374 اولین کودک حاصل از روش میکرواینجکشن در کشور ثبت شد. 

به‌موازات کسب و ثبت دستاوردهای علمی، لازم بود رویانی‌ها برای ارائه آن در مجامع جهانی و همچنین تبادلات علمی ایران با دانشمندان و متخصصان سایر کشورها فکری کنند. سرانجام در 6 مهر 1379 اولین کنگره بین‌المللی رویان برگزار شد که پس‌ از آن تاکنون به‌طور منظم برگزارشده است. 

این دیدگاه که رویان به فاز پژوهش و آموزش وارد شود دیدگاهی بود که دکتر کاظمی به جد آن را دنبال می‌کرد. درنهایت هم‌زمان با پژوهش، فاز آموزش هم گسترش پیدا کرد و به برکت رویان در زمینه درمان ناباروری کلینیک‌های متعددی در جای‌جای کشور افتتاح شدند و رشد کردند. در سال 1380 نیز نام و قالب مؤسسه به‌طور رسمی عوض شد و به پژوهشکده تغییر نام داد و با مجوزهایی که از وزارت بهداشت و درمان گرفتند، فعالیت‌هایشان را در قالب سه پژوهشکده «سلول‌های بنیادی»، «پزشکی تولیدمثل» و «بیوتکنوژی» رویان سروسامان دادند. 

پس از ورود به عرصه‌های مختلف «درمان ناباروری» حالا وقت آن رسید که رویانی‌ها به مرزهای جدید دیگری از دانش جنین‌شناسی پا بگذارند. «شبیه‌سازی» و «سلول درمانی»، دو علم نوپا برای ایران و رویان بود.
 
با تأسیس این سه پژوهشکده امید آن می‌رفت که کارهای پژوهشی تا رسیدن به نتیجه مطلوب خیلی حرفه‌ای‌تر و جدی‌تر پیگیری شوند. ابتدا روی موضوع «سلول درمانی» دست گذاشتند، چون هم سابقه بیشتری در دنیا داشت و هم در متون و منابع بیشتر درباره‌اش گفته بودند. کسی نبود به کمک رویانی‌ها بیاید و تجربه‌اش را در این زمینه در اختیارشان بگذارد. آن سال‌ها، علم و دانشی که به دست آمد، حاصل خودآموزی بود نه یادگیری. 

در سال 1381، گامی مهم و اساسی که لازمه همه پیشرفت‌های بعدی رویان بود برداشته شد؛ دریافت مجوز شرعی تولید و تکثیر «سلول‌های بنیادی» و «شبیه‌سازی». پس از مباحث مختلف، مجوز شرعی صادر شد و در رویان دو علم سلول درمانی و شبیه‌سازی را کنار هم قراردادند تا بتوانند از کاربرد و تجربیات یکی در پیشرفت دیگری استفاده کنند.

اوایل تابستان 1382 نتیجه آزمایش‌های دکتر و دوستانش در پژوهشکده «سلول‌های بنیادی» آماده ارائه به تیم مدیریت رویان بودند. نتایج موفقیت‌آمیز و رضایت‌بخش بود و پس از ارائه گزارش به رهبری، ایشان گفتند که «من می‌خواهم این افراد را ببینم». 

دهه ۸۰ هم مثل دهه ۷۰ که صدای سیمین خاطره انگیزش کرد با صدایی در یاد و خاطره‌ها ماند. آن گونه که به قلم محمد علی زمانیان در کتاب داستان رویان نقل شده است؛ در یازدهمین شب از شب‌های گرم شهریور 1382 سال مجری خبر صداوسیما، سرتیتر اخبار را این‌گونه آغاز کرد: «جمهوری اسلامی ایران در جهش علمی به‌عنوان دهمین کشور موفق شد سلول‌های بنیادی انسان را تولید، تکثیر و انجماد بکند. این دستاورد بسیار مهم علمی که در دنیا به نام انقلاب پزشکی شناخته می‌شود، به همت دانشمندان و پژوهشگران مؤمن و متعهد پژوهشکده رویان جهاددانشگاهی نصیب ایران شده است».

خداحافظی نابهنگام

چند سالی که از فعالیت مرکز تحقیقات و پژوهشکده رویان گذشت و کار گسترده شد، مکان پژوهشکده نیز نیاز به توسعه داشت که با موافقت رهبری زمین ساختمان فعلی رویان، واقع در خیابان بنی‌هاشم در اختیارشان قرار گرفت. دکتر سعید هم‌زمان بااینکه به فکر توسعه فیزیکی رویان بود، به ارتقا و توسعه سطح دانش رویان هم اهمیت می‌داد و در این زمینه بسیار فعال بود. هرچند راه «شبیه‌سازی انسان» ازلحاظ فقهی و اخلاقی بسته بود، ولی مسیر پیگیری «شبیه‌سازی حیوانات» برای مصارف دارویی و درمانی باز بود.

به‌این‌ترتیب رویان گامی در عرصه شبیه‌سازی حیوانی برداشت تا بتواند افتخار تولید اولین بره شبیه‌سازی‌شده خاورمیانه را به نام خود ثبت کند. تحقیقاتی که سبب شد تا ۱۸ مهر ماه ۸۳ در چهارمین همایش چهره های ماندگار از دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی  به عنوان چهره ای ماندگار تقدیر شود.

سال 1384 دکتر تازه به 44 سالگی پا گذاشته بود، اما هنوز خیلی از آرزوهایش در نوبت بودند تا زمان وقوعشان برسد؛ اما تقدیر رقم خورده بود و دیگر عدد و رقم معنی نداشت. گویی قرار بود مردی که سیمین را دیده، در آرزوی دیدن «رویانا» بماند و بارویان خداحافظی کند. دکتر 14 دی 1384 در بهت و ناباروری دوستان و همکارانش از دنیا رفت.

اما علی‌رغم همه فشارهای روحی نبودن دکتر، تلاش‌ها متوقف نشد. شبیه‌سازی حیوانات ادامه پیدا کرد و بالاخره «رویانا» 8 مهرماه 1385 به دنیا آمد و «اولین گوسفند شبیه‌سازی‌شده خاورمیانه» لقب گرفت.

یادگارهای طلایی سعید همچون مروارید می‌درخشند

امروز آثار به‌جای مانده و یادگارهای طلایی دکتر کاظمی در گوشه و کنار این شهر و حتی پهنای کشور همچون مروارید می‌درخشند. در سال‌های ۶۱ تا ۶۵ راه‌اندازی کلینیک‌های درمانی پزشکی و توان‌بخشی از زیباترین کارهایی بود که سعید درگیر آن بود. کلینیک حضرت فاطمه زهرا (س) در خیابان، ایران همان مکانی است که یک نیکوکار می‌خواست آنجا را حسینیه کند، اما به پیشنهاد سعید تبدیل به یک کلینیک درمانی شد و هنوز هم فعالیت دارد.

کلینیک شماره ۲ حضرت فاطمه زهرا(س) در خیابان شهرزاد، کلینیک الهادی در خیابان تهران‌نو، تجهیز و مدیریت کلینیک شهید رعیت در خیابان حافظ، کلینیک شماره ۳ توان‌بخشی واقع در منطقه سیدخندان و ... به‌عنوان یادگاران ارزشمند یک تفکر ناب از این ذهن روشن ثبت‌شده است. 

زنده‌یاد دکتر کاظمی‌آشتیانی در دوران پرالتهاب دفاع مقدس با هماهنگی ریاست دانشکده علوم توان‌بخشی به زاهدان رفت و کلینیک درمانی مجهز دیگری نیز در آنجا تاسیس کرد و نگاه ملتمس و متمنی مردم محروم آن دیار را به نور امید روشن کرد.

در سال ۶۹ با کوله‌بار تجربه‌ای که در زمینه تاسیس و راه‌اندازی مراکز درمانی داشت به کیش رفت. در آن زمان کیش فاقد هرگونه مرکز درمانی بود و تنها یک بیمارستان نیمه‌کاره در حال ساخت داشت. در آنجا نیز یک مرکز درمانی با بخش‌های متعدد تاسیس کرد علاوه بر آن در تکمیل پروژه ساخت بیمارستان کیش کمک‌های فراوانی کرد. 

در سال ۸۰ با همکاری دوست و همکار قدیمی‌اش دکتر عبدالرضا چولایی سنگ بنای مرکز تخصصی دیگری را در تهران گذاشت. مرکز رشد و سلامت کودک که کار پایش رشد و سلامت کودکان را از قبل تولد به عهده داشت و دارد. 

همکاران سعید می‌دانند که مشکل بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاه چقدر او را آزار می‌داد تاسیس مرکز خدمات بهداشتی در سال ۷۸ باهدف اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشکده بهداشت طرح توان‌بخشی در منزل (تم) در سال ۷۷ باهدف اشتغال فارغ‌التحصیلان رشته‌های توان‌بخشی و طرح ارزشمند پزشک قطار در سال ۸۰ باهدف اشتغال فارغ‌التحصیلان پزشکی و ارائه خدمات پزشکی موردنیاز مسافران حمل‌ونقل ریلی کشور از دیگر یادگاران طلایی اوست. 

طبیعتاً بودجه‌های جهاد، آن‌هم در زمان جنگ کفاف این نوع کارها و تخفیف‌ها را نمی‌داد، ولی سعید از خیران کمک‌های مالی می‌گرفت و صرف این مراکز می‌کرد.

امروز مؤثریم و فردا اثر

این سخن زنده‌یاد دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی که « امروز مؤثریم و فردا اثر و امروز تا می‌توانیم باید کارمان را درست انجام بدهیم تا مؤثر باشیم» بارها توسط دوستان و همکاران این جهادگر فقید نقل‌شده است؛ اما در میان دستاوردهای به‌جای مانده از زنده‌یاد دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی، پژوهشگاه رویان رنگ و بوی دیگری دارد.
  
تولد رویانا اولین گوسفند شبیه‌سازی‌شده در خاورمیانه (1385)؛ ثبت ایران جزو 10 کشور برتر دارای تحقیقات سلول‌های بنیادی در انجمن بین‌المللی سلول‌های بنیادی 1382؛ کسب رتبه پنجم جهان در تحقیقات ناباروری مردان در سال 2022 میلادی توسط پژوهشگاه رویان؛ انتشار مجلات بین‌المللی در زمینه علوم سلولی و پزشکی تولیدمثل؛ برگزاری 24 دوره همایش و جشنواره بین‌المللی در علوم تولیدمثل و سلول‌های بنیادی؛ بزرگ‌ترین بانک سلول‌های بنیادی خون‌بند ناف غرب آسیا: بُن یاخته‌های رویان؛ اعطای جایزه بین‌المللی دکتر کاظمی به مؤثرترین دانشمندان علوم زیستی جهان؛ تولد بیش از 40 هزار نوزاد حاصل خدمات درمان ناباروری پژوهشگاه رویان و تولد اولین نوزاد حاصل از انجماد جنین در کشور برخی از آثار به‌جای مانده و یادگارهای به‌جای مانده از این جهادگر فقید در پژوهشگاه رویان است که حکایت از ادامه مسیری دارد که توسط زنده یاد کاظمی‌آشتیانی آغاز شده بود.

یادآور می شود، 14 دی‌ماه امسال همزمان با هجدهمین سالگرد درگذشت زنده‌یاد دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی مراسم بزرگداشتی برای این جهادگر فقید برگزار و از بنای یادمانش در قطعه 16 بهشت‌زهرا(س) تهران رونمایی می‌شود.