«عید فطر» روز ابراز شادی به مناسبت بندگی و اطاعت پروردگار است

عید فطر از جمله مهمترین اعیاد اسلامی است که با پایان ماه مبارک رمضان و به شکرانه یک ماه بندگی از سوی مسلمین جشن گرفته می‌شود؛ در این روز عباداتی از جمله اقامه نماز عید فطر توصیه شده است.

اما اینکه فطر به چه معناست و چرا این روز در فرهنگ اسلامی اینقدر مهم است و چرا به عنوان عید مطرح شده است، نکاتی است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

خبرنگار ایکنا برای بررسی جایگاه این روز در آیات و روایات با حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر بابایی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید؛

 

 

کلمه عید در بین فارسی‌زبانان روز شادی و سرور و روزی است که انسان‌ها با یک حادثه خوبی مواجه ‌می‌شوند و برای آنان مایه خرسندی است و نعمت و منفعتی به آنان می‌رسد و آن را جشن می‌گیرند؛ در اسلام هم روزهایی داریم که از آن به عنوان عید یاد می‌شود و یکی از آن‌ها عید فطر است. این روز اولین روز ماه شوال و پایان ماه مبارک رمضان است کما اینکه روز دهم ذی‌الحجه هم روز عید قربان است که حاجیان در آن روز عمده اعمال خود در حج را انجام می‌دهند و در این روز، قربانی می‌کنند. عید غدیر هم یکی از دیگر مهمترین اعیاد است که در آن روز، پیامبر(ص) دست علی(ع) را بلند کردند و ایشان را به عنوان جاشین خودشان از طرف خداوند تعیین فرمودند. این واقعه در قرآن کریم در قالب آیه شریفه: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ مورد تصریح قرار گرفته است. بنابراین عید به روزی گفته می‌شود که روز مهمی است و نعمتی ویژه از طرف خدا به افراد عطا شده یا جشن ملی ملت‌ها محسوب می‌شود.

 

بله. در قرآن کریم قبل از آیه 114 سوره مبارکه مائده سخن درباره حواریون است که در حقیقت مریدان و پیروان حضرت عیسی(ع) هستند؛ این حواریون از خداوند درخواست مائده آسمانی کردند. در آیه 114 آمده است: قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَ آيَةً مِنْكَ ۖ وَ ارْزُقْنَا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ؛ خدایا بر ما فرو فرست مائده و طعامی را از آسمان تا عیدی برای اولین و آخرین ما باشد و آیه‌ای از جانب تو برای ما باشد و به ما روزی بده که تو بهترین روزی‌دهنده هستی. این آیه شریفه هم مؤید آن است که عید روزی است که در آن اتفاق مطلوبی رخ داده باشد و نعمت ویژه از جانب خداوند به مؤمنان اعطا شده باشد لذا روزهایی مانند فطر، غدیر و قربان هم واجد این ویژگی‌ها بوده‌اند.

 

بنابراین روز عید فطر هم به این دلیل جشن گرفته می‌شود که افراد مؤمن در طول یک ماه از دستورات خدا اطاعت کرده و موفق به روزه‌داری شده‌اند. عید فطر هم به این دلیل فطر نامیده شده است که یا مردم بعد از اینکه یک ماه از خوردن در ساعت معینی امساک کرده‌اند می‌توانند بدون آن محدودیت از نعمات خدا استفاده کنند و یا به این دلیل فطر نامیده شده است که در آن روز پرداخت زکات فطریه واجب می‌شود.

از امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه می‌خوانیم: وَ قَالَ (عليه السلام) فِي بَعْضِ الْأَعْيَادِ: إِنَّمَا هُوَ عِيدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ صِيَامَهُ وَ شَكَرَ قِيَامَهُ؛ وَ كُلُّ يَوْمٍ لَا يُعْصَى اللَّهُ فِيهِ فَهُوَ عِيدٌ؛ این روز، عید است برای کسانی که خدا روزه آنان را پذیرفته است و قیام آنان را مایه پاداش و جایزه برای آنان قرار داده است. عید فطر برای کسی عید است که عبادات این ماه را به جا آورده است وگرنه برای کسی که در این ماه روزه نگرفته و عبادات مربوطه را به جا نیاورده است عیدی محسوب نمی‌شود. در ادامه حضرت یک قاعده کلی را برای عید بیان و فرمودند: هر روزی که در آن خداوند معصیت نشود، آن روز عید است و بر این اساس، هر روز می‌تواند برای انسان عید باشد و این عید، فردی است ولی عید اجتماعی هم روزی است که معصیت در بین انسان‌ها انجام نشود. 

 

باز روایتی از امام مجتبی(ع) در تحف العقول بیان شده است که در روز عید فطر در یکی از سال‌ها، امام مجتبی(ع) از جلوی گروهی عبور کردند که در محلی تجمع کرده و می‌خندیدند، حضرت کنار آنان توقف کردند و فرمودند: «إنّ اللهَ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضانَ مِضْماراً لِخَلْقِهِ، فَیسْتَبِقُونَ فیهِ بِطاعَتِهِ إِلی مَرْضاتِهِ، فَسَبَقَ قَوْمٌ فَفازُوا، وَ قَصِّرَ آخَرُونَ فَخابُوا؛ خداوند متعال ماه رمضان را برای بندگان خود میدان مسابقه قرار داد. پس عده‌ای در آن ماه با اطاعت و عبادت به سعادت و خشنودی الهی از یکدیگر سبقت خواهند گرفت و گروهی از روی بی توجهی و سهل‌انگاری خسارت و ضرر می‌ببینند».
خداوند ماه مبارک رمضان را میدان مسابقه برای خلق خود قرار داده است تا اینکه بندگان در عبادت و اطاعت خدا بر همدیگر سبقت بگیرند؛ برخی بر دیگران سبقت گرفتند و به فوز و مقصود رسیدند و مشمول رحمت و عنایت ویژه الهی شدند و عده دیگری هم کوتاهی کردند و بی‌بهره شدند؛ فالعجب کل العجب من ضاحک لاعب فی الیوم الذی یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون؛ تمام تعجب از کسی است که می‌خندد و بازی می‌کند در روزی که در آن روز نیکوکاران پاداش داده می‌شوند و اهل باطل در زیان و خسارت هستند. از روایات هم به دست می‌آید که روز عید روزی است که انسان‌ها به یک موفقیت عبادی و معنوی برسند کما اینکه حاجیان برای رضایت خدا به مکه می‌روند و بعد از اعمال، قربانی می‌کنند.

 

معمولا روز عید، روز شادی و خوشحالی است؛ در دستورات دینی هم به مناسبت اعیاد به ما گفته‌اند که در این روزها روزه بگیرید ولی دو روز فطر و قربان استثنا شده و روزه حرام است. یا اینکه دستور داده شده است در روز عید فطر، زکات بدهید و این وظیفه بر دوش سرپرست خانواده است و او باید یک مد طعام به ازای هر نفر از اعضای خانواده به فقیر پرداخت کند یا دستور داده شده است در آن روز تکبیرهایی را بگویید؛ اَللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ؛ خداى بزرگ است خداى بزرگ است معبودى به حق جز ذات پروردگار نيست و خدا بزرگتر است خداى بزرگ است و ستايش مر خدا راست؛ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا هَدَانَا وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلَى مَا أَوْلاَنَا. خود این تکبیرها هم در آیه مربوط به دستور روزه در سوره بقره آمده است که فرمود: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.

 

بنابراین در روز عید انسان باید عبادت ویژه آن روز را انجام دهد برعکس اینکه برخی تصور می‌کنند این روز، روز لهو و لعب است. روز عید روزی است که انسان معصیت نکند نه اینکه به بهانه عید بودن گرفتار برخی گناهان شویم یا به لهو و لعب روی بیاوریم. روز عید از نظر اسلام، روز شادی است ولی این شادی باید همراه با رسیدگی به مستمندان باشد، مهمانی برگزار کنند و عبادات ویژه آن هم انجام شود و صدقه و هدیه داده شود. اینکه در روز عید گرفتار لهو و لعب شویم خراب کردن عید است. امام صادق(ع) فرمودند: مَنْ أَنْعَمَ اَللَّهُ عَلَيْهِ بِنِعْمَةٍ فَجَاءَ عِنْدَ تِلْكَ اَلنِّعْمَةِ بِمِزْمَارٍ فَقَدْ كَفَرَهَا وَ مَنْ أُصِيبَ بِمُصِيبَةٍ فَجَاءَ عِنْدَ تِلْكَ اَلْمُصِيبَةِ بِنَائِحَةٍ فَقَدْ كَفَرَهَا؛ کسی که خدا به او نعمتی عطا کند و آن در نزد آن نعمت، ساز بیاورد کفران نعمت کرده است؛ تعبیر نهج‌البلاغه این است که؛ یوم لا یعصی الله فیه فهو عید.

 

 

در مفاتیح اعمالی برای روز عید ذکر شده است که یکی از این اعمال، غسل است و این غسل از غروب آخرین روز ماه مبارک رمضان انجام می‌شود و اگر قبل از نماز مغرب این غسل انجام شود بهتر است. یکی دیگر از اعمال، زیارت امام حسین(ع) است که اگر از نزدیک باشد بسیار بهتر است وگرنه از راه دور هم ممکن است. در روایات داریم اگر کسی عارفا بحقه به زیارت آن امام برود برای این زیارت 20 حج و 20 عمره مقبوله می‌نویسند. آن وقت فرموده است اگر کسی این زیارت را  در روز عید انجام دهد برای او 100 حج و عمره نوشته خواهد شد که 5 برابر بیشتر است.

از جمله عبادات این روز نماز عید است؛ این نماز دو رکعت است؛ در رکعت اول 5 قنوت و در رکعت دوم 4 قنوت خوانده می‌شود و در ذکر این قنوت‌ها هم ضمن اینکه خداوند به صفت کبریایی و عظمت و جود و جبروت و تقوا توصیف می‌شود از او می‌خواهیم به حق این روزی که عید قرار دادی و آن را ذخیره و شرافت برای محمد و آل او قرار دادی ما را در هر خیری که محمد و آل محمد را وارد در آن کردی وارد کن و ما را از هر بدی که محمد و آل محمد را از آن خارج کردی خارج کن؛ اللَّهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْکِبْرِیَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ أَهْلُ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَهْلُ التَّقْوَى وَ الْمَغْفِرَةِ أَسْأَلُکَ بِحَقِّ هَذَا الْیَوْمِ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمِینَ عِیداً وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَ شَرَفاً [وَ کَرَامَةً] وَ مَزِیداً أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُدْخِلَنِی فِی کُلِّ خَیْرٍ أَدْخَلْتَ فِیهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُخْرِجَنِی مِنْ کُلِّ سُوءٍ أَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ مَا سَأَلَکَ بِهِ عِبَادُکَ الصَّالِحُونَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِمَّا اسْتَعَاذَ [مِنْ شَرِّ مَا اسْتَعَاذَ] مِنْهُ عِبَادُکَ الصَّالِحُونَ [الْمُخْلِصُونَ‌]

 

طبق آیه شریفه تطهیر، اهل بیت(ع) از هر نوع رجس مطهر شده‌اند که رجس هم مطلق پلیدی است. باز از خدا می‌خواهیم که به ما بهترین چیزی را بدهی که بندگان صالح از تو درخواست کرده‌اند و پناه به تو می‌بریم از بدترین چیزی که این بندگان از آن به تو پناه برده‌اند (اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ مَا سَأَلَکَ بِهِ عِبَادُکَ الصَّالِحُونَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِمَّا اسْتَعَاذَ مِنْهُ عِبَادُکَ الصَّالِحُونَ). بنابراین عید مبنایی دارد و هر نوع شادی و جشن نیست بلکه آن هم باید رنگ و بوی الهی داشته باشد. خوب است در این روز به افرادی که روزه اولی بودند عیدی بدهیم و عیدی‌دادن را ترویج کنیم و چیز مهمی که سفارش شده است پرهیز از گناه است. اگر کسی در روز عید فطر معصیت کند عید خود را خراب کرده است. 

 

 

عید فطر معمولا با رؤیت هلال انجام می‌شود. مبنای مراجع برای اعلام این روز با هم فرق دارد یعنی برخی مراجع رؤیت با چشم را ملاک می‌دانند در حالی که برخی رؤیت با تلسکوپ را ملاک می‌دانند لذا در اعلام روز عید با هم اختلاف فقهی دارند. پیشنهاد بنده این است گروه‌هایی که برای استهلال می‌روند نمایندگانی از سوی همه مراجع در آنها باشند تا وقتی رؤیت صورت گرفت روز عید برای همه ثابت شود و اتفاق نظر در این زمینه شکل بگیرد که این یکی از راه‌کارها است.

 

نکته دیگر این است که اگر کسی این مسئله را نپذیرفت وقتی روز عید اعلام شد مخالفتی از سوی دفاتر مراجع دیگری که برمبنای خود آن روز را عید نمی‌دانند، ابراز و رسانه‌ای نشود. اگر کسی مقلد یک مرجع است ولی عید برای آن مرجع ثابت نشده است، می‌تواند طبق اعلام رسمی دفتر مقام معظم رهبری عمل کند زیرا مرجع، مسئول تشخیص حکم است نه موضوع و تشخیص موضوع با مقلد است لذا وقتی جمع زیادی عید می‌گیرند واجب نیست که از سوی مرجعی که مخالفت دارد این مسئله اعلام عمومی شود که عاملی برای تفرقه باشد زیرا این تفرقه به اعتماد اجتماعی آسیب وارد می‌کند.

 

 

گفت‌وگو از علی فرج زاده