نقش علامه طباطبایی در گسترش عقلانیت دینی و تحول حوزه علمیه قم

به گزارش خبرنگار ایکنا از آذربایجان‌شرقی، حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی جوادی آملی، رئيس بنياد بين‌المللی علوم وحيانی اسراء، امروز، 25 آبان‌ماه در مراسم بزرگداشت علامه طباطبایی در حوزه علمیه ولیعصر(عج) تبریز که به همت مجمع عالی حکمت اسلامی آذربایجان برگزار شد، اظهار کرد: حضور در مجلسی که به‌نام و یاد علامه طباطبایی برپا شده است، به‌معنای ادای احترام به یکی از ارکان اندیشه اسلامی و پاسداران مرزهای معرفتی در حوزه علوم عقلی است. در چنین نشست‌هایی هدف صرفاً بزرگداشت یک فرد نیست؛ بلکه شناساندن اندیشه‌ها، آراء، آثار و شیوه‌های علمی اوست و نیز بررسی مجموعه عواملی که در شکل‌گیری چنین شخصیت ممتازی نقش داشته‌اند.

وی افزود: پیدایش شخصیت‌هایی در تراز علامه طباطبایی امری ساده و حاصل چند سال شاگردی نزد چند استاد نیست. استادان بزرگ ایشان، از جمله مرحوم آیت‌الله میرزا هاشم آملی، بارها تأکید می‌کردند که علامه طباطبایی شخصیتی است که آنچه عرضه می‌کند از درون خود او می‌جوشد و محصول تقلید و تکرار نیست. به تعبیر ایشان، علامه انسانی کامل بود که با تکیه بر استعداد درونی و موهبت الهی، راهی متفاوت از دیگران پیمود.

جوادی آملی تصریح کرد: مرحوم والد بنده در کتاب شمس‌الوحی تبریزی که برگرفته از تقریظ و دست‌خط مرحوم آیت‌الله جوادی آملی است ـ نقل کرده‌اند که علامه طباطبایی همه جنود جهل را از خود زدوده و جنود عقل را در وجود خویش گرد آورده بود. این ویژگی مولود امتحان الهی است؛ زیرا هرگاه خداوند بخواهد معرفتی را به بنده‌ای عطا کند، نخست دل او را می‌آزماید، تا ظرفیت دریافت حقیقت در او شکل گیرد. همان‌گونه که در مورد ابراهیم خلیل‌الله و حضرت زهرا‌(س) نیز چنین سنتی جاری بوده است.

این استاد حوزه و دانشگاه مطرح کرد: در برخی سطوح معرفت، مسئله، فهم حصولی نیست؛ بلکه تلقی مستقیم حقیقت است. پیامبر اکرم(ص) قرآن را در مرتبه اول «فهم نکرد»، بلکه «حقیقت آن را تلقی نمود». فهم و معرفت حصولی، ابزار تعلیم و تبیین برای دیگران است، اما در مرتبه دریافت اولیه، حقیقت «فرازبانی» و «فرا مفهومی» است. علامه طباطبایی نیز در همین مسیر قرار داشت؛ و به همین جهت بود که استادش، آیت‌الله میرزا هاشم آملی، می‌فرمود: «در او چیزی است که از جنس تعلیم معمولی نیست».

وی اظهار کرد: ویژگی مهم دیگر علامه، شرح صدر علمی او بود؛ وسعتی که سبب می‌شد هیچ اندیشه‌ای را بدون بررسی نپذیرد یا رد نکند. این خصلت موجب شد حوزه علمیه قم از فضای محدود مباحث نقلی صرف، وارد عرصه‌های فلسفه، تفسیر، معارف و عقلانیت وحیانی شود. علامه مسیر حوزه را برنگرداند، بلکه آن را گسترش داد و به روی میدان‌های معرفتی تازه گشود.

حجت‌الاسلام جوادی آملی تصریح کرد: آثار علامه، از جمله المیزان فی تفسیر القرآن، محصول همین عقلانیت وحیانی است. المیزان نه یک تفسیر معمولی، بلکه میدانی است که در آن عقل فلسفی، شهود عرفانی و فهم دقیق از نص قرآن، همگی در کنار هم حضور دارند. اگر این اثر در سطحی پایین‌تر یا با تکیه بر عقل ناقص انسانی نوشته شده بود، بی‌شک با موجی از اشکالات مواجه می‌شد؛ اما استحکام، عمق و انسجام آن سبب شده تا دهه‌ها محور بحث و تعلیم بزرگانی چون آیت‌الله جوادی آملی باشد.

رئیس بنیاد اسراء بیان کرد: یکی از نمونه‌های بارز روش عقلانی علامه، تفسیر آیه «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» در پایان سوره یاسین است. علامه با رد برداشت ظاهری که برای خداوند نوعی «گفتار لفظی» قائل می‌شود، تأکید می‌کند که «کن فیکون» تمثیلی است برای تقریر یک حقیقت متعالی، و امر الهی، حقیقتی فراتر از حوزه الفاظ، زمان و ابزار مادی است. او نشان می‌دهد که اگر عقل را در فهم آیات کنار بگذاریم، به تناقض می‌افتیم؛ زیرا اصل اثبات خدا، نبوت و قرآن نیز بر پایه عقل استوار است.

وی تشریح کرد: علامه با چنین رویکردی بسیاری از دیدگاه‌های غیرعقلانی و سلفی‌گرایانه را که دخالت عقل در فهم شئون الهی را ممنوع می‌دانستند، به چالش کشید. اگر عقل به‌درستی به‌کار گرفته نشود، نتیجه آن سقوط در جمود و قشری‌گری است؛ همان چیزی که امروز نمودهای آن را در جریان‌های افراطی می‌بینیم. در جامعه ما نیز، چه در حوزه و چه در دانشگاه، هرجا عقلانیت ضعیف شده، انحراف و سطحی‌نگری رشد پیدا کرده است.

جوادی آملی اظهار کرد: آنچه علامه را به این قله رساند، تنها استادان برجسته او نبودند؛ بلکه «استاد درونی» او یعنی همان راه‌یابی به حقیقت و اتصال قلبی به عالم معنا نقش اصلی را داشت. چنان‌که آیت‌الله جوادی نقل می‌کردند: وقتی در درس خصوصی علامه حاضر شدند، دریافتند که باید تمام آموخته‌های پیشین را کنار بگذارند و از نو بیاموزند؛ زیرا علامه آنان را از سطح مفاهیم به حقیقت وجود رهنمون می‌کرد.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: راهی که علامه گشود، مسیر تازه‌ای در حوزه معارف اسلامی بود؛ مسیری که نیازمند عقل منزه از شهوت، غضب، گمان و قیاس است. عقل قطعی و وحیانی، آن‌گونه که علامه مجسم ساخت، تنها عقلی است که می‌تواند مرزهای معرفت اسلامی را از انحراف حفظ کند.

وی اظهار کرد: امروز رسالت حوزه‌ها و دانشگاه‌ها دشوارتر از گذشته است. جامعه ما نیازمند بازآفرینی عقلانیت اصیل، تربیت اندیشمندان حکیم و دوری از سطحی‌نگری‌های رایج است. میراث علامه تنها در نوشته‌های او نیست؛ بلکه در روش اوست: روش فهم، روش تفکر، روش مواجهه با حقیقت.

جوادی آملی در پایان، یاد و نام علامه طباطبایی را که با فقر و سختی زندگی کرد اما گنجینه‌ای گران‌بها برای جهان اسلام برجای گذاشت، گرامی داشت و گفت: از خداوند می‌خواهیم ما را در پیمودن راه عقل، عدل و حقیقت یاری کند. همچنین از برگزارکنندگان این نشست علمی و تمام اساتید، پژوهشگران و شخصیت‌های علمی حاضر قدردانی می‌کنم.