اثر شناخت تفسیر علامه طباطبایی بر کیفیت قرائت و حفظ / کتاب آشنایی با المیزان برای حافظان و قاریان تدوین شود

24 آبان‌ماه سالروز ارتحال و بزرگداشت ستاره‌ای پرفروغ از آسمان تفسیر و عرفان، علامه طباطبایی(رحمة‌الله علیه)، است که تفسیر ماندگار ایشان، «المیزان»، تأثیر شگرفی بر علوم قرآنی در سده اخیر گذاشته است. به مناسبت این روز و نظر به اهمیت فراگیری مفاهیم و تفسیر قرآن کریم از سوی قاریان و حافظان، با سه تن از کارشناسان علوم قرآنی و داوران بین‌المللی مسابقات قرآن به گفت‌وگو پرداختیم که حاصل آن از نظر می‌گذرد.  

محمدرضا ستوده‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، در گفت‌وگو با ایکنا، درباره اهمیت مطالعه تفسیر قرآن علامه طباطبایی بر عملکرد قاریان و حافظان اظهار کرد: تلاوت قرآن راهی برای رسیدن به معنویت است و بدین ترتیب انسان می‌تواند معنویتش را ارتقا دهد و خودش را به درجه کمال نزدیک کند. رسیدن به کمال یکی از اهداف تلاوت قرآن است. اگر در تلاوت، فهم متن و ارتقای معنویت وجود نداشته باشد، تلاوت به روخوانی یک متن مقدس محدود می‌شود. شرف و فضیلت تلاوت قرآن علاوه بر اینکه به تلاوت یا خواندن متن مقدس قرآن بستگی دارد، به فهم و عمل به آن هم بستگی دارد. بنابراین هر کسی که قرآن می‌خواند در وهله اول می‌تواند صرفاً تلاوت و ثواب آن را مد نظر داشته باشد، اما در مرحله دوم باید تلاش کند که قرآن را بفهمد. بهترین مسیر برای فهم قرآن، تفکر و تدبر در آن است و مطالعه ترجمه آیات و تفسیر نیز نقش بسزایی دارد.

داور بین‌المللی مسابقات قرآن افزود: امروز سؤال‌های زیادی در ذهن جوان‌ها، مردم و همه جهان درباره دین وجود دارد و مطالبات از قرآن بسیار است. شاید هیچ‌گاه در طول تاریخ اسلام، از زمان نزول قرآن تاکنون، این مقدار مطالبه درباره شناخت دین و قرآن وجود نداشته است. کسانی طالب آنند که ببینند قرآن واقعاً چه می‌گوید و چه پیامی برای بشریت دارد. طبیعتاً کسی که قاری و حافظ باشد، مردم از او مطالبه می‌کنند که آنچه شما برای ما می‌خوانید چه معنا، پیام و دستاوردی دارد. بنابراین، در اینجا فهم قرآن و مطالعه تفسیر اهمیت ویژه‌ خود را نشان می‌دهد.

ویژگی‌های ممتاز تفسیر المیزان

ستوده‌نیا ادامه داد: از بین تفسیرهایی که در دوره معاصر نوشته شده‌اند، تفسیر المیزان مرحوم علامه طباطبایی ویژگی‌های خاصی دارد. به بیان همه این ویژگی‌ها نمی‌پردازم و به یکی دو مورد اجمالاً اشاره می‌کنم. از جمله اینکه مرحوم علامه تأکید عجیبی داشتند که قرآن با خود قرآن تفسیر شود، یعنی قبل از آنکه تلاش کنند قرآن از زبان غیر قرآن، مثلاً فقط از روایات تفسیر شود، تلاش می‌کردند که قرآن از زبان خود قرآن و آیات به وسیله یکدیگر تفسیر شوند که کار بسیار پیچیده‌ای است و هر کسی توفیق نداشته است. مرحوم علامه طباطبایی این توفیق را پیدا کردند که در حدود 20 سالی که نوشتن تفسیر طول کشید، با غور و تدبر در آیات قرآن بتوانند بخشهایی از قرآن را با خود قرآن تفسیر کنند. وقتی حافظ یا قاری، که آیات زیادی را در ذهن دارد، ارتباط این آیات را با یکدیگر مطالعه کند، واقعاً برای او لذت‌بخش و آموزنده است، چون قرآن را با همان داشته‌های قرآنی‌اش تبیین می‌‌کند.

این پیشکسوت قرآنی اظهار کرد: ویژگی‌ دیگر علامه، معنویت و نفس گرم ایشان است. نفس گرم و معنویت علامه در قلم ایشان اثر گذاشته است. خیلی جالب است وقتی انسان تفسیر المیزان را می‌خواند از همان قلم و ادبیات می‌تواند کسب معنویت کند و خود این هم یک ویژگی ممتاز است. در مورد تفسیر علامه، خواننده تفسیر می‌تواند با معنویت نویسنده اتصال برقرار کند.

انتقال مفاهیم تفسیری از کودکی و پیش‌دبستانی

ستوده‌نیا در پاسخ به این سؤال که چرا انس مردم و حتی برخی قاریان و حافظان با تفسیر کم است، گفت: مسئله این است که تلاوت قرآن و حفظ آن نسبت به فهم آن خیلی ساده‌تر است، فهم قرآن عملیات پیچیده‌ای است که نیاز به کار فکری دارد و وقت زیادی باید صرف شود. حفظ قرآن و تبحر در تلاوت زمان‌بر است، اما دست‌یافتنی‌تر است، یعنی هر کسی سه چهار سال وقت بگذارد می‌تواند قرآن را حفظ کند و به همین منوال می‌تواند یک ترتیل‌خوان یا قاری شود اما تفسیر قرآن اینگونه نیست.

وی افزود: اولاً تفسیر نیاز به مقدماتی دارد. انسان باید حداقل‌هایی از دانش را داشته باشد تا بتواند تفسیر را مطالعه کند. بنابراین برای هر کسی با هر سطح سوادی ممکن نیست که خودش اقدام به مطالعه کند. از طرف دیگر کلاس‌های آموزش قرائت و حفظ در سراسر کشور زیاد است و مؤسسات زیادی وجود دارند که این مهم را انجام می‌دهند، اما چند کلاس تفسیر داریم؟ چه تعداد مربی تفسیر داریم؟ به نظرم حتی باید از پیش‌دبستانی مفاهیم تفسیری به بچه‌ها یاد داده شود. البته نه با عنوان و قالب تفسیر بلکه در قالب انتقال مفاهیم و پیام‌های قرآنی.  

جذبه عرفانی و معنوی علامه

این داور بین‌المللی قرآن در پایان با ذکر خاطره‌ای از علامه طباطبایی، گفت: توفیق زیارت ایشان را برای اولین بار در ایام نوجوانی در مشهد مقدس کسب کردم. همراه مرحوم پدرم به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شدیم که در راه با مرحوم علامه ملاقات کردیم. البته دیدار کوتاهی بود اما وقتی ایشان با آن چشمان جذاب، نافذ و پر از معنویت به من نگاه می‌کردند، تحول عجیبی در من رخ داد. چنان نگاهی از سر محبت به من می‌کردند که هنوز در کمند آن نگاه اسیر هستم. الان بیش از 40 سال از آن دیدار گذشته اما هیچ‌وقت آن را فراموش نمی‌کنم، شاید به برکت آن ملاقات بود که توفیق یافته‌ام هر روز به مطالعه تفسیر بپردازم و در دانشگاه و حوزه هم تفسیر را تدریس کنم.

تقویت وقف و ابتدا با مطالعه تفسیر المیزان

سیدجواد سادات فاطمی، داور بین‌المللی قرآن و عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی مشهد، در گفت‌وگو با ایکنا، درباره اهمیت آشنایی قاریان و حافظان با تفسیر قرآن اظهار کرد: آشنایی با مفاهیم بهترین کمک برای قاریان است تا هنگام تلاوت با توجه به معنا، آیات قرآن را به درستی تلاوت کنند. میان قاری‌ای که با درک معنا تلاوت می‌کند و قاری‌ای که معنا را درک نمی‌کند تفاوت بسیاری  وجود دارد. قرآن کلام خداست و به فصیح‌ترین نحو نازل شده و قطعاً فهم آن برای کسی که می‌خواهد متن را بخواند لازم است. کسی که متن را نمی‌فهمد نمی‌تواند محل وقف و ابتدا را به درستی تشخیص دهد.

وی درباره ضرورت آشنایی قرآنیان با نظرات تفسیری علامه طباطبایی افزود: این آشنایی کمک مضاعفی برای اهل قرآن خواهد بود، چراکه ایشان در موضوع تفسیر در اوج و قله ایستاده‌اند، خصوصاً که روش تفسیری علامه قرآن به قرآن بود، یعنی آیات قرآن را با یکدیگر تفسیر کرده و توضیح داده‌اند. البته سابقه تفسیر آیات با یکدیگر به زمان ائمه(ع) بازمی‌گردد و ابداع علامه نیست، اما علامه طباطبایی این رویکرد را گسترش داد. در موضوع وقف و ابتدا نظرات علامه طباطبایی برای قاریان و حافظان بسیار قابل استفاده است.

توازن میان فن قرائت و عمق فهم قرآن

سادات فاطمی درباره لزوم توازن میان فن قرائت و عمق فهم قرآن گفت: تفسیر قرآن ماهیتاً از قرائت و حفظ آن سخت‌تر است، به خصوص برای فارس‌زبانان و غیرعرب‌زبانان که باید برای آشنایی با ادبیات عرب، مفردات قرآن و ... تلاش زیادی کنند. قاریانی که در مسابقات قرآن شرکت می‌کنند می‌دانند که در بحث وقف و ابتدا سخت‌گیری می‌شود و بسیاری از قاریانی که با مفاهیم آشنایی کمتری دارند در این بخش کم می‌آورند و نمرات زیادی را از دست می‌دهند. فهم و تفسیر قرآن به پیش‌زمینه و تلاش نیاز دارد. البته سیاستگذاری‌های کلان قرآنی می‌تواند در تقویت این موضوع مؤثر باشد.

عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی مشهد تصریح کرد: از آنجا که علامه هر آیه را با آیات دیگر تفسیر کرده است، مطالعه حتی یک آیه از تفسیر علامه، قاری و حافظ را با حجم زیادی از اطلاعات درباره آیات دیگر مواجه می‌کند، به ویژه حافظان که حافظه بهتری دارند می‌توانند از این ویژگی تفسیر علامه بیشترین بهره را ببرند و گرچه آشنایی با تفسیر و مفاهیم قرآن به سختی و تلاش نیاز دارد، اما با برنامه‌ریزی منظم و اراده، امکان‌پذیر و دست‌یافتنی است.  

ضرورت تألیف کتاب آشنایی با المیزان برای حافظان و قاریان

حجت‌الاسلام والمسلمین محمد حاج‌ابوالقاسم، داور بین‌المللی قرآن و عضو مجلس خبرگان رهبری، نیز در گفت‌وگو با ایکنا، درباره اهمیت تفسیر المیزان اظهار کرد: علامه طباطبایی از علمای بزرگوار و شخصیت‌های برجسته قرآنی معاصر هستند و با تدوین المیزان، که اثری ارزشمند در عرصه تفسیر اجتهادی و همچنین تفسیر عقلی به شمار می‌رود، خدمت قابل توجهی را به پیشرفت تفسیر قرآن در سده اخیر کردند.

وی در ادامه گفت: تفسیر علامه ویژگی‌های فراوانی دارد که صحبت درباره همه آن‌ها سخن را به درازا می‌کشاند، اما یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن، پاسخگویی به نیازهای ذهنی و دوره معاصر بوده و توانسته است با بهره‌گیری از عناصر متعدد عقل و نقل بهترین پاسخگو در مجامع فکری باشد.

این مدرس داور و بین‌المللی قرآن اضافه کرد: طبیعتاً اهل قرآن، مخصوصاً قاریان و حافظان شایسته است که به تفسیر ایشان اهتمام ویژه‌ای ورزند و از تفسیر باارزش وغنی المیزان بهره‌مند شوند، مخصوصاً مباحث موضوعی که علامه لابه‌لای آیات مطرح کرده‌اند، انصافاً شایسته توجه ویژه و لازم است که کتاب آشنایی با تفسیر المیزان ویژه قاریان و حافظان از سوی متخصصان علوم قرآنی تألیف شود. از همین فرصت استفاده می‌کنم و از شخصیت‌هایی که این توانایی را در خود می‌بینند، درخواست می‌کنم که خلاصه موضوعی که مرحوم علامه در بخش‌های مختلف ارائه کرده‌اند متناسب با فرصت و توانایی قاریان و حافظان ارائه شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین حاج‌ابوالقاسم در پایان اظهار کرد: حتماً اگر توجه به معنا و تفسیر قرآن بیشتر باشد، قاری در نحوه تلاوت و در انتخاب آیات از امتیاز ویژه‌ای برخوردار خواهد بود و حافظ قرآن با استحکام بیشتری به ارائه محفوظات خود خواهد پرداخت.

گفت‌وگو از مجتبی اصغری