کمرنگ‌شدن تعهدات اخلاقی ویژه در جامعه نگران‌کننده است

به گزارش ایکنا، نشست «تعهد و الزامات ویژه اخلاقی در نهج‌البلاغه» با حضور محسن جوادی، معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شامگاه پنجشنبه، 9 اردیبهشت‌ماه، از سوی مؤسسه فهیم برگزار شد.

جوادی در نشستی اظهار کرد: الزامات اخلاقی الزاماتی هستند که راجع به نوع انسان تعریف می‌شوند؛ یعنی ما تعهد اخلاقی در برابر همه انسان‌ها داریم مانند اینکه به آنها دروغ نگوییم و آنها را آزار ندهیم و راست بگوییم.

وی افزود: برخی الزاماتی هم وجود دارند که خاص یعنی در قبال برخی افراد هستند؛ مثلاً شعار نظریه اخلاقی سودگرایی این است که همه انسان‌ها برابر هستند و می‌گویند که اگر قصد کمک به دیگری داریم باید به همه کمک کنیم، حال آن فرد مادر و پدر یا فرزند و یا فرد دیگری باشد. فرقی میان افراد وجود ندارد و همه یکی هستند؛ بنابراین سودگرایی الزامات خاص اخلاقی را قبول ندارد.

جوادی تصریح کرد: برخی مکاتب دیگر اخلاقی، تعهدات خاص را پذیرفته‌اند. ضمن اینکه به طریق شهودی هم این نوع الزامات خاص قابل درک است و همه مردم این شهود را دارند. البته در مورد اینکه این تعهد در مورد چه کسی است محل بحث است. مثلاً اگر تعارض در خدمت به والدین با دیگران ایجاد شود کدام اولویت دارند؟ این مشکل در جامعه ما هم وجود دارد؛ مثلاً تعهد فرزندان نسبت به والدین تا کجاست؟ آیا لازم است زندگی و لذات خود را رها و از والدین مراقبت کنند یا محدوده‌ای دارد؟

معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اظهار کرد: در نظریات اخلاق اسلامی و بسیاری از نظریات اخلاقی، تعهدات خاص اخلاقی پذیرفته شده است، ولی در حاشیه آن در مورد مبانی آن بحث است؛ مثلاً کسی به فردی وعده می‌دهد مبلغی کمک کند، ولی احساس می‌کند اگر آن پول را به یک فرد بیمار بدهد تأثیر بیشتری دارد. در اینجا فرد با تعهد و وعده‌ای که داده باید چه کند؟ یا ممکن است فردی به دوستش وعده و تعهدی دارد. در تعهدات حرفه‌های مختلف مانند رابطه پزشک و بیمار هم این مسئله وجود دارد.

نهج‌البلاغه مشحون از مضامین اخلاقی

جوادی اضافه کرد: نهج‌البلاغه پر از مضامین اخلاقی است و حتی در مطالب تاریخی و اعتقادی هم رویکرد اخلاقی وجود دارد. گویی دائماً دنبال تغییر در انسان است و دائماً گوشزد می‌کند که از فرصت‌ها قبل از اینکه از بین بروند استفاده کنید؛ گفته شده که سیدرضی براساس نکات بلاغی نهج را انتخاب کرده است، ولی باور بنده این نیست به نظرم انتخاب‌های اخلاقی و محتوایی جدی هم وجود دارد.

وی اضافه کرد: گاهی با تأکیدی که در بیانات امیرالمؤمنین(ع) وجود دارد، به دست می‌آید که ایشان بر تعهدات ویژه اخلاقی تأکید داشته‌اند؛ البته بنده استقرا تام نکرده‌ام، ولی به چند نمونه در این زمینه اشاره می‌کنم؛ یکی از وظایف خاص تأکید بر روی عنوان یتیم است؛ ما نسبت به همه بچه‌ها تعهد داریم مراقب لسلامت آنها باشیم، دروغ به آنان نگوییم ولی وقتی بچه‌ای یتیم شد تعهد خاصی را برای دیگران ایجاد می‌کند.

تعهد خاص نسبت به ایتام

جوادی تصریح کرد: لحن بیان امام را دقت کنیم؛ فرمودند: «الله الله فی الایتام، فلا تغبوا افواههم، ولا تضیعوا بحضرتكم؛ از خدا بترسید، از خدا بترسید، درباره یتیمان، پس برای دهان‌هایشان به سبب سنگدلی‌تان نوبت قرار ندهید (كه گاهی سیر و گاهی گرسنه نگاهشان دارید)؛ امام با تاکید فراوان از ما خواسته‌اند که مراقب یتیمان باشیم و طوری رفتار کنیم که یتیمی آنها دیده نشود و گویا پدر دارند نه اینکه یک روز در میان برای آنها غذا ببریم. این تعهد اضافی از سوی ما برای یتیمان است که کاری نکنیم که گفته شود چرا یتیم‌ها منحرف شدند و نتوانستند درس بخوانند.

معاون فرهنگی وزیر ارشاد افزود: این تعبیر در مورد همسایگان هم وجود دارد؛ امام فرمودند: «الله الله فی جیرانكم، فانهم وصیه نبیكم...»؛ از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره همسایگانتان كه رسول خدا(ص) درباره آنان سفارش كرده و پیوسته درباره آنان توصیه می‌فرمود، به اندازه‌ای كه ما گمان كردیم برای همسایگان از همسایه خود ارث قرار می‌دهد و حرمت آنان به حدی است كه سهمی در مالشان برای همسایه تعیین كرده؛ حال این عبارات را با وضع امروز جامعه قیاس کنیم، جامعه امروز ما چقدر به این نکته نزدیک است؛ امروز مفهوم همسایه در حال ازهم‌گسیختگی است.

جوادی افزود: متأسفانه برخی افراد برداشت‌های عارفانه و صوفیانه از این مضامین دارند که معنای عادی و ساده اجتماعی آن را گم و از کاربرد اجتماعی خود دور می‌کند که این غلط است؛ مثلاً در مورد «الجار ثم الدار» می‌گویند: اگر همسایه خوب باشد در جهنم با او باشی از بهشت بهتر است که این ربطی به واقعیت ندارد و مراد امام همین همسایه کنار ما در زندگی دنیاست.

توصیه ویژه امام به رسیدگی به محرومان و فقرا

معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیان کرد: این تعهدات خاص تابع توان و امکانات انسان است نه یک وظیفه حکومتی، لذا نامه امام به کارگزارانشان از بعد حکومتی صرف نیست بلکه ناظر به بعد اجتماعی است و نباید نامه را فقط سیاسی بدانیم، در انجام این تعهدات، حکومت ملاک نیست بلکه قدرت ملاک است؛ امام در عهدنامه مالک اشتر فرموده‌اند: «اللهَ اللهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِینَ لاَ حِیلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاکِینِ وَالْمُحْتَاجِینَ وَأَهْلِ الْبُؤْسَى وَ الزَّمْنَى، فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَمُعْتَرّاً، وَاحْفَظ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ...». کسانی یعنی مراقب کسانی باش که در جامعه فرودست هستند؛ البته معنای فرودستی در اینجا فرودستی اخلاقی نیست، بلکه فرودستی اجتماعی است. 

جوادی با بیان اینکه حوزه اخلاق را چه از منظر نهج‌البلاغه و چه از منظر قرآن مورد بی‌توجهی قرار داده‌ایم، تصریح کرد: نظام اخلاقی قرآن کار نشده است و در مورد روایات هم این ضعف وجود دارد؛ البته قرآن در وجه سند مشکلی ندارد، ولی حتی سندهای آن هم در روایات بررسی نشده است.

نظام اخلاقی قرآن و روایات استخراج شود

این استاد دانشگاه گفت: در ادامه این نامه آمده است؛ اجرای این تعهدات اخلاقی طوری نباید باشد که مثلاً فقر کسی بر ملا شود؛ زیرا برخی افراد قانع هستند و نمی‌خواهند فقرشان آشکار شود؛ لذا نباید کمکی که می‌کنیم فیلم هم بگیریم و برای او داستان هم درست کنیم. در ادامه فرمودند: پولی که به آنها می‌دهی حق خداست که در نزد تو امانت است،  یعنی در حقیقت پول خود آنهاست که فعلاً امانت در دست تو هست؛ پس نباید آن را در بوق و کرنا کنی: «وَاحْفَظ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ». از بیت‌المال و مناطق آباد جهان اسلام سهمی برای همه مردم قرار بده: «وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیْتِ مَالِکِ، وَقِسْماً مِنْ غَلاَّتِ صَوَافِی الاِْسْلاَمِ فِی کُلِّ بَلَد».

وی افزود: امام(ع) می‌فرمایند: تو افراد امینی را انتخاب کن تا مشکلات فرودستان را بررسی کنند و در رفع آنها بکوش و فکر نکن این نوع کارها کوچک است آن هم به بهانه اینکه تو مشغول کارهای بزرگ حکومتی هستی. «وَلاَ یَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ بَطَرٌ، فَإِنَّکَ لاَ تُعْذَرُ بِتَضْیِیعِکَ التَّافِهَ لاِِحْکَامِکَ الْکَثِیرَ الْمُهِمَّ؛ فَلاَ تُشْخِصْ هَمَّکَ عَنْهُمْ». کارهای خوب بزرگ سبب غفلت از کارهای به ظاهر کوچک نشود. در روایتی نقل است که «خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر»؛ یعنی امور کوچک هم محاسبه و دادرسی می‌شود.

تعهدات اخلاقی ویژه در قول و فعل علی(ع)

جوادی ادامه داد: ممکن است از ما بپرسند که از کجا معلوم که اینها تعهدات خاص است؛ در همین تعبیر مورد بحث، امام فرموده‌اند که انصاف و عدل، تعهد اخلاقی است و خودشان از شدت عدل در محرابشان به شهادت رسیدند؛ زندگی امام هم پر از تلاش برای عبادت، انصاف و عدل بود؛ اینکه امام بر انصاف آن هم به برخی گروه‌های خاص مانند فقرا و فرودستان تأکید دارند، تأکید نشانه تعهد اخلاقی ویژه است. امام در فرمایشاتشان دارند که کارهایی که برای محرومان و افراد گرفتار انجام می‎‌دهی نباید نمایشی و برای دیده شدن باشد تا دیگران بگویند فلانی خیر و نیکوکار است؛ بلکه دنبال عذری نزد خدا باش و اینها را باید خالصانه و فقط برای خدا انجام دهی.

وی افزود: همچنین نسبت به افرادی که از لحاظ سنی در سنین بالا هستند سفارش شده است؛ امروز در جامعه ما هم این مشکلات وجود دارد؛ در گذشته در داخل اتوبوس‌ها وقتی فرد مسنی را می‌دیدند بلند می‌شدند، ولی امروز این فرهنگ کمرنگ شده است و این نگرانی وجود دارد که این موارد کوچک دیده نشود و اگر این موارد آسیب ببیند موارد اخلاقی بزرگ هم رخت برخواهد بست.

معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصریح کرد: جامعه ما امروز به این مسائل نیاز زیادی دارد؛ در مورد هر موضوعی سمینار و همایش برگزار می‌شود، ولی در مورد والدین، سالمندان و یتیمان همایش برگزار نمی‌شود؛ الان خیلی از افراد نمی‌دانند حدود و ثغور خدمت به والدین چقدر است و فرد تا چه حدی باید از زندگی خود برای خدمت به ایشان بزند. این موارد اگر مورد بحث قرار نگیرد ما نمی‌توانیم از احیای اخلاق در جامعه حرف بزنیم؛ باید مشکلات را ببینیم و بر اساس آن خوانش اخلاقی از نهج‌البلاغه داشته باشیم.