تنها هدف دین ارتقای اخلاق دینداران است

به گزارش ایکنا، فرهاد شفتی؛ دانشیار علوم مدیریت دانشگاه گلاسکو و دکتری مطالعات اسلامی از دانشگاه ادینبورگ، شامگاه 27 اسفندماه در نشست علمی «دین؛ اخلاق و دیگر هیچ» که از سوی مدرسه اخلاق‌پژوهی روشمند و با همکاری انجمن علمی معارف دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد با بیان اینکه همه ادیان راستین ادیانی هستند که هدفشان ارتقای اخلاق پیروانشان است، گفت: برای این مسئه هم می‌توان استدلال عقلی و هم نقلی آورد؛ به نظر بنده دین فقط یک هدف دارد و آن ارتقای اخلاق دینداران است. ممکن است در ذهن برخی این نقد مطرح شود که مگر همه قواعد و ضوابط دینی مانند توحید و مشرک نبودن و ... ناظر به اخلاق است؟ بنده ضمن اینکه به این پرسش پاسخ خواهم داد تاکید می‌کنم که ملاک رستگاری که تمام دین در مورد رستگاری است مبتنی بر «قدافلح من زکیها» است؛ آن کسی که تزکیه نفس بکند به تحقیق به فلاح و رستگاری رسیده است. بنابراین اگر کسی از من بپرسد در دین شما ملاک رستگاری چیست؛ خواهم گفت تزکیه.

وی با بیان اینکه آیه 76 سوره طه و آیه 174بقره هم بر تزکیه تاکید دارند، افزود: در کتب لغت دو معنا برای تزکیه ذکر شده است که یکی رشد و نمو و دیگری پاک‌شدن و زدوده‌شدن از ناخالصی است؛ علامه مصطفوی در کتاب لغت خود در جلد 4 صفحه 337 نسخه سال 1368 در این باره گفته است که تزکیه به معنای کنارگذاشتن ناحق و بیرون کردن آن از وجود سالم است و معانی دیگر مانند رشد و بالندگی و ... از آثار تزکیه است.  

شفتی بیان کرد: در آیات دیگر قرآن هم تزکیه هدف اصلی پیامبران بیان شده است؛ در سوره مبارکه نازعات وقتی خداوند موسی را به سوی فرعون فرستاد تا او را نصیحت کند نفرمود به او بگو من قصد دارم بگویم تو چگونه کشور و جامعه خود را مدیریت کنی بلکه اولین سخن آن است که «فَقُلْ هَلْ لَكَ إِلَىٰ أَنْ تَزَكَّىٰ» آیا می‌خواهی به تزکیه برسی؟ در سوره مبارکه عبس هم که در مورد مخاطب آن که پیامبر(ص) است یا شخص دیگری اختلاف نظر وجود دارد فرموده است: وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّىٰ؛ شاید این فردی که به او توجه بیشتری کردی اهل تزکیه نبود ولی این فرد اهل تزکیه بوده است، بنابراین هدف  دین، تزکیه و اخلاق است.

استاد دانشگاه گلاسکو با بیان اینکه ما 4 آیه در قرآن داریم که هدف از بعثت پیامبر را بیان فرموده است؛ در سوره بقره آیه 129 از قول ابراهیم(ع) آورده است: رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ؛ در نگاه اول خواهیم گفت پیامبر خدا 3 وظیفه دارد؛ خواندن آیات و آموختن کتاب و تزکیه مردم؛ این مضمون در آیات دیگری در قرآن از جمله سوره جمعه هم آمده است. آیا اگر کسی فقط آیات را بشنود و یاد بگیرد و کتاب و حکمت را هم فرابگیرد ولی به آن عمل نکند و در راه تزکیه نباشد آیا به رستگاری خواهد رسید بنابراین در اینجا ما با یک سه‌گانه مواجه نیستیم بلکه وقتی سخن از تلاوت آیات و تعلیم است هدف آن تزکیه است.

تقارن تزکیه و اخلاق

وی اضافه کرد: به نظر بنده جز این هم نیست یعنی اگر بناست «انا لله و انا الیه راجعون» در کار باشد چگونه می‌توان در جوار او باشیم ولی روح ما پر از پلیدی باشد؟ زیرا پاکی و پلیدی کنار هم جمع نمی‌شوند. او منبع پاکی است بنابراین تنها راه رسیدن به او کمی شبیه‌شدن به او در کالبد بدنی است. راه رستگاری جز تزکیه نیست بنابراین تنها هدف دین، تزکیه است و تاکید می‌کنم که تنها هدف دین، اخلاق است و اگر کسانی هم نقد بر این دارند که اخلاق و تزکیه یکی نیست من به همان کلمه تزکیه هم قانع هستم.

شفتی با اشاره به آیه 232 سوره بقره، گفت: این آیه در مورد آن است که ظلمی به زنان نشود و نتیجه آن را تزکیه بیان کرده است یا در آیه 28 سوره نور فرمود: اگر به منزل دیگری رفتید و آن‌ها به شما گفتند برگردید زیرا آمادگی لازم را ندارند برگردید، فارجعوا هو ازکی لکم. یعنی یک امر بسیار ساده اخلاقی را مورد تاکید قرار داده و فرموده است که این کار برای تزکیه شما بهتر است لذا بی‌راه نیست که اندیشمندان اسلامی تزکیه و اخلاق را همزاد گرفته‌اند. در آیه 30 احزاب؛ قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَزْكَىٰ لَهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ؛ باز فرموده است ذلک ازکی لهم. یا در آیه «الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّىٰ» در سوره لیل هم باز بر تزکیه تاکید دارد.

تزکیه و اخلاق؛ تنها هدف دین

وی تاکید کرد: ادعای بنده این است که تنها هدف دین تزکیه است و چون اخلاق و تزکیه دست در دست همدیگر دارند لذا تنها هدف دین، اخلاق است. من مجددا نقدی که ابتدا مطرح کردم را بیان می‌کنم و آن این بود که اگر این ادعا درست است توحید و باور به معاد و نبوت و ... چه ربطی به اخلاق دارد؟ پاسخ این است که اخلاق انسان در ارتباط با سه چیز است؛ ارتباط با خود، دیگری(انسان، حیوانات و محیط) و ارتباط با خدا. هرگاه انسان ارتباطی داشته باشد اخلاق هم در آن ارتباط معنا خواهد یافت؛ اخلاق جایی است که انسان ارتباط پیدا می‌کند وگرنه بدون ارتباط، اخلاق هم معنا ندارد. در سوره اسراء آیات 22 تا 39 هم بر اخلاق تاکید کرده است.

استاد دانشگاه گلاسکو با بیان اینکه این آیات با «لَا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلَٰهًا آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُومًا مَخْذُولًا» یعنی توحید شروع شده است که همان اخلاق ارتباط با خداوند است، گفت: در آیه بعد بر احسان به والدین تاکید دارد؛ و بالوالدین احسانا؛ اخلاق ارتباط با دیگری است؛ و آت ذا القربی حقه و المسکین؛ و لا تقتلوا اولادکم خشیه املاق. و لا تقربوا الزنی. و لا تمش فی الارض مرحا؛ بر روی زمین با تکبر راه نروید که بحث ارتباط با خود و خدا مطرح است. بنابراین این نوع نگاه بنده فقط اخلاق به معنای سجایای اخلاقی نیست. این اخلاق فقط در مورد ارتباط ما با دیگران نیست بلکه اخلاق در ارتباط با دیگری، خدا و خود است. اینکه آیا من بدن خودم را سالم نگه می‌دارم، آن را آلوده به آلودگی نمی‌کنم و آیا آرامش برای آن ایجاد می‌کنم نمونه‌های اخلاق ارتباط با خود است و اخلاق با خدا هم همان عبادات و توحید است.

شفتی افزود: بنابراین گزاف نیست اگر بگوییم تمام آیات قرآن کریم یا مستقیما در مورد اخلاق ارتباط با خدا یا ارتباط با دیگری و یا ارتباط با خود است و به خصوص دستورات قرآنی. تزکیه به این ترتیب، ارتقای اخلاق در یک مثلث است که یک ضلع آن خود، ضلع دوم، خدا و ضلع سوم، ارتباط با دیگری است.

دانشیار دانشگاه گلاسکو با بیان اینکه ما تعریف استاندارد و مورد قبول همه از معنویت نداریم، ادامه داد: وقتی مفهومی داریم که تعریف دقیقی برای آن وجود ندارد، سعی می‌کنیم آن مفهوم را صورتبندی کنیم یعنی طوری توضیح دهیم که صورت آن مفهوم در ذهن ما شکل بگیرد؛ در پژوهش‌های غربی و کتبی که در مورد معنویت بحث کرده‌اند یکسری ویژگی‌های مشترک بین اندیشمندان ایرانی و غربی وجود دارد؛ مثلا امیدداشتن، هدف‌داری، احساس اتصال و هماهنگی، تکیه بر منبع مقدس، پرهیز از بیهودگی، جدیت قائل بودن برای زندگی و باور به وجود راز در عالم هستی و در پی بهبود خود بودن، همدردی با دیگران و خیرخواهی برای انسان‌های دیگر از جمله ویژگی‌های مشترک بین اندیشمندان ایرانی و غربی و شرقی است.

شفتی تصریح کرد: در سوره مبارکه مؤمنون فرموده است که مؤمنان کسانی هستند که در نماز خشوع دارند یعنی در ارتباط با خدا، از لغو پرهیز می‌کنند که در حقیقت ارتباط با خود است و زکات می‌دهند که ارتباط با دیگری است و عهد و امانات را رعایت می‌کنند. ما کلمه معنویت و معنوی در قرآن نداریم ولی نزدیک‌ترین واژه قرآن به عبارت معنوی، واژه «مؤمن» است و مؤمن هم واجد این ویژگی‌هایی است که برشمرده شد بنابراین تمام هدف دین اخلاق و هم‌افزایی ارتباط‌های سه‌گانه اخلاقی است تا انسان به مقام ایمان و معنویت برسد.

قرآن کتاب قانون نیست

استاد دانشگاه گلاسکو با اشاره به نتایج و پیامدهای این بحث افزود: اگر دعوی مرا بپذیرید که تنها هدف دین، اخلاق است در این صورت قرآن، کتاب قانون نیست و کتاب قانون و اخلاق هم نیست بلکه فقط کتاب اخلاق است و اگر قانونی هم در آن وجود دارد در جهت عمل اخلاقی و ایجاد تزکیه است؛ بین 10 تا 12 درصد آیات قرآن که قوانین حقوقی است در جهت تقویت اخلاق است؛ بنابراین قرآن صرفا کتاب اخلاقی است و البته برای اخلاق هم یکسری قوانین وجود دارد از جمله اینکه ربا نخورید و صادق باشید و وفای به عهد کنید.

وی با تاکید بر اینکه اگر بنده می‌گویم تمام هدف دین، اخلاق است پس معتقدم که تنها راه اخلاقی‌بودن هم دین است، اظهار کرد: اخلاق بر دین تقدم دارد به خصوص وقتی بین فقه و اخلاق سخن می‌گوییم اخلاق بالاتر از فقه و شریعت است یعنی فقه و قانون شریعتی که در قرآن آمده است برای ارتقای اخلاقی جامعه آمده است و اگر در زمان ما و یا مکان دیگری ببینیم آن قانون منجر به اخلاق نمی‌شود و با اخلاق در تضاد است باید در آن قانون تجدیدنظر شود.