نمادی از پیوند فرهنگ و علم + فیلم

به گزارش ایکنا از آذربایجان‌شرقی، ابوجعفر محمدبن موسی خوارزمی حدود سال ۷۸۰ میلادی (۱۵۰ تا ۱۶۰ هجری قمری در منطقه خوارزم (در ازبکستان امروزی) متولد شد و در حوزه‌های ریاضیات، جبر، حساب، هندسه، نجوم و تقویم، جغرافیا و نقشه‌نگاری، علوم رایانه (مفهوم الگوریتم)، هندسه کاربردی و مهندسی سرآمد روزگار خودش بود. وی در زمان خلافت مأمون عباسی می‌زیست؛ دوره‌ای که بغداد یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی جهان اسلام بود. او عضو اصلی بیت‌الحکمه (خانه‌الحکمه)، کتابخانه و مرکز علمی بزرگ بغداد بود که دانشمندان از سراسر جهان اسلامی و حتی یونانی و هندی در آن به ترجمه و نگارش آثار علمی می‌پرداختند. در این فضا، خوارزمی توانست به‌عنوان یکی از پیشگامان علم در تمدن اسلامی و حتی جهان شناخته شود.

مهم‌ترین اثر خوارزمی و نخستین کتاب منظم درباره جبر در تاریخ به‌نام «الکتاب المختصر فی حساب‌الجبر والمقابله» است و در آن روش حل معادلات درجه اول و دوم و کاربردهای عملی آن‌ها در میراث، تقسیم زمین، حساب تجارت و ... آمده است. خوارزمی در کتاب «الحساب الهندی» اعداد هندی (۰ تا ۹) و شیوه محاسبه با آنها را معرفی کرد. این نظام عددی بعدها به‌عنوان اعداد عربی وارد اروپا شد و جایگزین اعداد رومی شد. کتاب صورة الارض وی نیز اثری در جغرافیا است که در آن با استفاده از منابع یونانی و اسلامی، نقشه‌ای دقیق از جهان شناخته‌شده آن زمان ترسیم کرده و مختصات بیش از ۲۷۰۰ نقطه روی زمین را مشخص کرده است.

آثار خوارزمی در قرون وسطی به زبان لاتین ترجمه شدند و قرن‌ها در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌شدند. مفاهیم پایه‌ای مطرح‌شده توسط او، نقش کلیدی در توسعه علم ریاضیات، علوم رایانه و حتی مهندسی ایفا کردند. خوارزمی نخستین کسی بود که جبر را به‌عنوان شاخه‌ای مستقل از ریاضیات معرفی کرد. او مفهومی را پایه‌گذاری کرد که بعدها در غرب به‌نام «الگوریتم (Algorithm)» شناخته شد. پیش از خوارزمی، محاسبات ریاضی بیشتر حالت عددی داشتند و مسئله‌ها عمدتاً با روش‌های هندسی یا حسابی (مثل خط‌کشی و شمارش عددی) حل می‌شدند. اما خوارزمی نخستین کسی بود که «جبر» را به‌عنوان شاخه‌ای مستقل از ریاضیات تعریف و نظام‌مند کرد.

او در کتاب مشهور خود به‌نام «الکتاب المختصر فی حساب‌الجبر والمقابله» برای اولین‌بار مفاهیم ریاضی را به‌صورت نمادین و عمومی مطرح کرد، یعنی بدون اینکه به عدد خاصی محدود باشد. این همان کاری‌ است که امروز در معادلات جبری انجام می‌دهیم. کلمه جبر در این کتاب به معنای «بازگرداندن» یا «اصلاح کردن» است. برای نمونه اگر در معادله‌ای عددی منفی باشد، با عمل «جبر» آن را به طرف دیگر معادله برده و مثبت می‌کردند. این مفاهیم امروزه به زبان ریاضیاتی همان جابه‌جایی عبارت‌ها و حل معادلات درجه یک و دو هستند. ایجاد روشی نمادین برای حل معادلات از دستاوردهای خوارزمی در جبر به‌شمار می‌رود؛ او توانست معادلات درجه اول و دوم را به‌صورت نمادین (عمومی) حل کند، بدون اینکه به عدد خاصی وابسته باشد.

همچنین خوارزمی برای نخستین‌بار قواعد و گام‌هایی را برای حل سیستماتیک معادلات ارائه کرد و برخلاف روش‌های قدیمی که در هم آمیخته بودند، خوارزمی جبر را به‌عنوان شاخه‌ای جدا از حساب (یعنی محاسبه عددی ساده) معرفی کرد. خوارزمی نشان داد که جبر می‌تواند در ارث‌بری، مهندسی، تقسیم زمین و تجارت به‌کار رود. خوارزمی پایه‌گذار تحولاتی در علم بود که بعداً به پیدایش حساب دیفرانسیل و انتگرال، جبر خطی، جبر مجرد و حتی ریاضیات رایانه منجر شد. خوارزمی علاوه بر اینکه به‌عنوان «پدر علم جبر» شناخته می‌شود، به دلیل نقش بنیادینی که در توسعه مفاهیم الگوریتمی و عددنویسی داشته، در تاریخ علم با لقب دوم بسیار مهمی هم شناخته می‌شود و آن «پدر بزرگ علوم کامپیوتر» یا The Grandfather of Computer Science است.

خوارزمی تنها یک نام در تاریخ علم نیست؛ او آغازگر عصری است که در آن اندیشه، نظم و عدد به زبان مشترک دانشمندان جهان تبدیل شد. تأثیر او از جبر تا الگوریتم، از ستاره‌شناسی تا جغرافیا و از نظام عددی تا محاسبات مدرن، همچنان در تار و پود فناوری امروز حضور دارد. نامگذاری ۲۲ تیر به عنوان روز بزرگداشت خوارزمی و روز فناوری اطلاعات، نه‌تنها پاسداشتی از این میراث ارزشمند است، بلکه تلنگری است به جامعه علمی و فناوری کشور تا با الهام از پیشگامان خردورزی، راهی نو در مسیر توسعه، استقلال علمی و پیشرفت دیجیتال بگشاید. سرانجام وی در سال ۲۳۹ دیده از جهان گشود و آرامگاه وی در شهر بغداد قرار دارد.