برگزاری پنجاهمین سال ثبت ملی ربع رشیدی در دانشگاه تبریز

به گزارش ایکنا از آذربایجان‌شرقی به نقل از روابط عمومی دانشگاه تبریز، نشست علمی – تخصصی بزرگداشت پنجاهمین سال ثبت ملّی ربع رشیدی به همت گروه تاریخ دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز و با همکاری هیئت باستان‌شناسی ربع رشیدی و به‌مناسبت هفته پژوهش و فناوری 22 آذرماه به میزبانی دانشگاه تبریز برگزار شد.

محمدباقر علیزاده اقدم، رئیس دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز در این نشست، با تأکید بر ضرورت شناخت و معرفی این میراث تاریخی و علمی و با اشاره به نقش دانشگاهیان در قبال هویت تاریخی شهر تبریز اظهار کرد: فارغ از رشته تحصیلی یا حوزه تخصصی، همه ما دارای مسئولیت اجتماعی در قبال شهری هستیم که در آن زندگی و فعالیت می‌کنیم.

به گفته وی ناآشنایی با شخصیت‌هایی چون خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در شهری مانند تبریز، نوعی کم‌توجهی به هویت تاریخی و فرهنگی این شهر به‌شمار می‌رود.

علیزاده اقدم با اشاره به عظمت مجموعه ربع رشیدی افزود: حتی نگاهی گذرا به این اثر تاریخی، احساس دوگانه‌ای از افتخار و تأسف را در انسان برمی‌انگیزد؛ افتخار از جایگاه علمی و تمدنی تبریز در گذشته و تأسف از فاصله امروز ما با آن سطح از آگاهی و پیشرفت.

وی تصریح کرد: تبریز در دوره‌ای میزبان یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و دانشگاهی بین‌المللی بود که امروز می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای جامعه دانشگاهی باشد.

رئیس دانشکده حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز، کمبود سواد تاریخی را یکی از چالش‌های اساسی جامعه دانست و اظهار کرد: داشتن سواد تاریخی الزاماً به معنای تحصیلات دانشگاهی در رشته تاریخ نیست، بلکه هر شهروند باید به «زبان تاریخ» آشنا باشد و بتواند میراث گذشته خود را درک کند.

وی در پایان با تأکید بر اینکه ثبت ملی آثار تاریخی پایان راه نیست، گفت: ثبت تاریخی یک اثر، نقطه آغاز مسئولیت ماست؛ مسئولیتی برای شناختن، حفظ کردن و شناساندن اثری که نه‌تنها در سطح ملی، بلکه در سطح جهانی دارای جایگاه و ارزش است.

بهرام آجرلو، دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز نیز گزارشی اجمالی از فعالیت‌های  10 ساله هیئت باستان‌شناسی ربع رشیدی و پروژه ملی میراث فرهنگی این مجموعه ارائه کرد و بر ضرورت نگاه علمی، ملی و فرابخشی به این میراث بی‌بدیل تأکید کرد.

وی با قدردانی از گروه تاریخ دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تبریز برای فراهم‌کردن زمینه این نشست، دانشگاه تبریز را دانشگاهی پیشگام و مادر در شمال‌غرب کشور دانست و اظهار کرد: برگزاری کنگره‌ها و همایش‌های علمی مرتبط با خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و میراث فرهنگی ربع رشیدی، چه در سال ۱۳۴۸ و چه در دهه‌های اخیر، همواره با محوریت دانشگاه تبریز و گروه تاریخ آن انجام شده است.

آجرلو با اشاره به لزوم تقویت همکاری‌های میان‌رشته‌ای میان گروه‌های تاریخ و باستان‌شناسی افزود: با وجود قدمت گروه تاریخ دانشگاه تبریز و بیش از یک دهه فعالیت گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تعامل علمی میان این دو مجموعه هنوز به سطح مطلوب نرسیده و لازم است این ارتباطات پژوهشی به‌صورت مستمر و سازمان‌یافته گسترش یابد.

این استاد دانشگاه هنر اسلامی تبریز، با تشریح کارنامه 10 ‌ساله هیئت باستان‌شناسی ربع رشیدی گفت: این فعالیت‌ها در شرایطی انجام شده که پروژه با محدودیت‌های جدی مالی و گاه بی‌مهری‌های نهادی مواجه بوده، با این حال پژوهش‌های میدانی، کاوش‌های علمی و مطالعات میان‌رشته‌ای با رویکردی نظام‌مند ادامه یافته است.

وی با اشاره به گستره واقعی ربع رشیدی اظهار کرد: ربع رشیدی صرفاً به محله عباسی تبریز محدود نمی‌شود، بلکه در مقیاس‌های مختلف، از جهان اسلام و ایران تا استان آذربایجان‌شرقی و شهر تبریز، دارای موقوفات، آثار و پیوندهای کالبدی و فرهنگی گسترده‌ای است که تاکنون بخش مهمی از آن در نگاه‌های مدیریتی نادیده گرفته شده است.

آجرلو ثبت ربع رشیدی با شماره ۹۴۳ در فهرست آثار ملی ایران را نیازمند بازنگری دانست و افزود: ثبت فعلی به‌صورت فازبندی انجام شده و برخی اجزا و محوطه‌های وابسته به ربع رشیدی، خارج از پرونده ثبت ملی باقی مانده‌اند؛ از این‌رو بازنگری و یکپارچه‌سازی پرونده ثبت، ضرورتی علمی و حقوقی است.

وی در ادامه به دستاوردهای شاخص کاوش‌های باستان‌شناسی اشاره کرد و گفت: مطالعات ژئوفیزیکی، کاوش‌های هدفمند، بررسی شبکه آبرسانی، پژوهش در زمینه خاستگاه هنر کاشی‌کاری معرق، راه‌اندازی آزمایشگاه صحرایی مرمت و انجام اسکن سه‌بعدی از جمله اقدامات مهمی است که طی سال‌های اخیر در این محوطه انجام شده است.

دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ربع رشیدی را یکی از نقاط عطف تاریخ علم، هنر و مدیریت شهری در جهان اسلام دانست و تأکید کرد: شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این مجموعه، نقشی بنیادین در تحول هنر کاشی‌کاری، مهندسی آبرسانی و تولید میراث مکتوب، به‌ویژه در شکل‌گیری سنت‌های مهم ادبی و هنری ایران داشته است.

وی با انتقاد از ساخت‌وسازهای جدید در عرصه و حریم ربع رشیدی تصریح کرد: متأسفانه در سال‌های اخیر، علی‌رغم تأکیدهای علمی و قانونی، ساخت‌وسازهایی در محدوده اثر انجام شده که تهدیدی جدی برای یکپارچگی و اصالت این میراث ملی به‌شمار می‌رود و نشان‌دهنده نگاه مقطعی و رسانه‌ای برخی مدیران به ربع رشیدی است.

آجرلو در پایان با اشاره به تداوم فعالیت‌های هیئت باستان‌شناسی ربع رشیدی گفت: حفظ این میراث عظیم، نیازمند تعهد بلندمدت، نگاه علمی و حمایت نهادی است. هیئت باستان‌شناسی ربع رشیدی طی یک دهه گذشته، با کمترین امکانات و عمدتاً با تلاش داوطلبانه پژوهشگران، فعالیت خود را ادامه داده و این مسیر تنها با باور واقعی به ارزش این میراث جهانی قابل تداوم است.

ناصر صدقی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تبریز نیز در ادامه با نگاهی جامعه‌شناسانه به اثر جامع‌التواریخ رشیدی، این کتاب را یکی از برجسته‌ترین و ماندگارترین نمونه‌های تاریخ‌نگاری دوره اسلامی ایران دانست.

وی با اشاره به جایگاه تبریز در دوره ایلخانی به‌عنوان دارالملک این حکومت اظهار کرد: تبریز دوره ایلخانی، دو میراث فرهنگی کم‌نظیر را در خود جای داده است؛ یکی مجموعه ربع رشیدی به‌عنوان یک بنای عظیم علمی–شهری و دیگری جامع‌التواریخ به‌عنوان اثری شاخص در تاریخ‌نگاری. هر دو میراث، حاصل اندیشه و تدبیر خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی هستند.

صدقی با مقایسه سرنوشت این دو میراث افزود: در حالی که ربع رشیدی امروز در زیر لایه‌های خاک مدفون شده، جامع‌التواریخ همچنان زنده و در دسترس است و این خود نشان‌دهنده ماندگاری کلمه و متن در برابر زوال آثار کالبدی در گذر تاریخ است.

این استاد تاریخ دانشگاه تبریز، جامع‌التواریخ را اثری جامع و بی‌سابقه در تاریخ‌نگاری ایران دوره اسلامی دانست و تأکید کرد: پیدایش آثار بزرگ تاریخ‌نگاری، همواره با تحولات و دگرگونی‌های عمیق اجتماعی، سیاسی و فرهنگی پیوندی مستقیم دارد. از منظر جامعه‌شناسی تاریخی، متون تاریخ‌نگاری بازتاب شرایط و زمینه‌های تاریخی زمانه خود هستند.

وی با اشاره به شرایط شکل‌گیری جامع‌التواریخ گفت: این اثر، نمونه‌ای شاخص از تاریخ‌نگاری رسمی و سفارشی است که در دوره شکوه و ثبات سیاسی ایلخانان، به‌ویژه در عصر غازان‌خان و با تأیید سلطان اولجایتو، تدوین شد. برخلاف دوره‌های بحران و فروپاشی، که بیشتر شاهد تاریخ‌نگاری‌های غیردرباری هستیم، آثار رسمی و درباری معمولاً محصول دوره‌های رونق و اقتدار سیاسی‌اند.

صدقی با تأکید بر اینکه درباری‌بودن جامع‌التواریخ به معنای ایدئولوژیک‌بودن آن نیست، تصریح کرد: این اثر، برخلاف بسیاری از متون سفارشی، روایتگر جامعه‌ای بسته و تک‌صدا نیست، بلکه بازتاب‌دهنده جامعه‌ای متکثر، چندفرهنگی و چندقومیتی است که در دوره ایلخانی شکل گرفته بود.

وی افزود: عصر ایلخانی، دوره تعامل و تبادل فرهنگ‌ها، اقوام و گفتمان‌های مختلف است و جامع‌التواریخ نیز دقیقاً چنین فضایی را بازنمایی می‌کند؛ اثری که نه برای ملت‌سازی یا دولت‌سازی ایدئولوژیک، بلکه برای روایت تاریخ در بستری از کثرت‌گرایی فرهنگی و تاریخی نگاشته شده است.

عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تبریز، یکی از ویژگی‌های متمایز جامع‌التواریخ را شیوه آغاز روایت تاریخی آن دانست و گفت: خواجه رشیدالدین، برخلاف سنت رایج تاریخ‌نگاری که بیشتر بر روایت‌های سامی تمرکز داشت، تاریخ را از منظری متفاوت سامان داده و با برجسته‌کردن تاریخ و اسطوره‌های ترکان اوغوز، روایتی تازه از پیوند اقوام و ملت‌ها ارائه کرده است.

وی در پایان تأکید کرد: جامع‌التواریخ رشیدی نه‌تنها یک منبع تاریخی، بلکه سندی ارزشمند برای فهم ساختار اجتماعی، فرهنگی و فکری ایران و جهان اسلام در دوره ایلخانی است و مطالعه آن از منظر جامعه‌شناسی تاریخی، افق‌های تازه‌ای را پیش روی پژوهشگران می‌گشاید.

علی نعمتی، دانشیار گروه مرمت دانشگاه هنر اسلامی تبریز و سرگروه مطالعات حفاظتی - مرمتی هیئت باستان‌شناسی ربع رشیدی نیز با تأکید بر جایگاه فرهنگی و هنری این شهر در دوران ایلخانی و پس از آن، به بررسی تأثیر عبدالله سیفی در بازاندیشی تاریخ خوش‌نویسی پرداخت.

وی با اشاره به اهمیت تبریز در عرصه خوشنویسی و معماری در دوره ایلخانی، ادامه داد: سقوط بغداد در سال ۶۵۶ هجری باعث پراکندگی هنرمندان برجسته این شهر شد. از جمله این هنرمندان، شاگردان برجسته یاقوت مستعصمی بودند که برخی از آنان به تبریز مهاجرت کرده و پایه‌گذار تمرکز فرهنگی و هنری در این شهر شدند.

نعمتی افزود: تبریز در این دوران با حفظ جایگاه پایتختی و امنیت نسبی در برابر حملات مغول، مرکز جذب هنرمندان و خوش‌نویسان شد و به‌ویژه عبدالله سیفی، که از شاگردان شاخص یاقوت بود، نقش محوری در شکل‌دهی مکاتب خوش‌نویسی پس از خود ایفا کرد.

این استاد دانشگاه هنر اسلامی تبریز با بیان اینکه سیفی نه‌تنها خط را نوشته بلکه اجرای آن بر کاشی و کتیبه‌ها را نیز مرسوم کرده است، اظهار کرد: سلسله‌ای از خوش‌نویسان تبریزی، تربیت‌شدگان سیفی، تا دوران شاه طهماسب در تبریز فعال بودند و شاگردان او، از جمله خواجه محمد بندگیر، تأثیر قابل توجهی در شکل‌گیری مکاتب خوش‌نویسی در هرات، اصفهان و حتی مصر و عثمانی گذاشتند.

نعمتی افزود: که حمدالله آماسی، بنیان‌گذار مکتب خوش‌نویسی عثمانی، نیز تحت تأثیر این سلسله قرار داشته است.

وی با اشاره به نقش ربع رشیدی در تقویت این جریان فرهنگی گفت: وجود این مرکز علمی و هنری در تبریز، فضای مناسبی برای حضور و فعالیت خوش‌نویسان و کاشی‌کاران ایجاد کرد و سبب شد که خطوط و کتیبه‌نگاری‌های تبریز در معماری دوران ایلخانی و پس از آن ماندگار شوند.

نعمتی همچنین به اهمیت میراث مکتوب و معماری در انتقال دانش خوش‌نویسی و تثبیت نام تبریز به‌عنوان مرکز هنر اسلامی تأکید کرد و گفت: آثار کتیبه‌ای و کاشی‌کاری ربع رشیدی نمونه‌های برجسته‌ای هستند که نشان‌دهنده هم‌افزایی هنر خوش‌نویسی و معماری در تبریز ایلخانی و پس از آن هستند.

عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز تأکید کرد: بازاندیشی و پژوهش در آثار خوش‌نویسی تبریز، همچنان می‌تواند افق‌های تازه‌ای در فهم تحولات فرهنگی و هنری جهان اسلام پس از دوره ایلخانی پیش روی پژوهشگران بگشاید.

مجتبی روشن، استادیار گروه معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز نیز با تأکید بر ضرورت تلفیق مطالعات تاریخی، باستان‌شناسی و معماری، گفت: کاوش‌های انجام‌شده در سال ۱۳۸۶، به رهبری خانم روح‌انگیز، با فرضیه حمام بودن بخشی از محوطه جنوب‌شرقی ربع رشیدی انجام شد. اما بررسی‌های دقیق نشان داد که گزارش ارائه‌شده فاقد مستندات کافی برای اثبات چنین کاربردی است.

وی افزود: مطالعات ما شامل نقشه‌برداری، عکس‌برداری هوایی و تحلیل سازه و مصالح بود و با مقایسه با نمونه‌های تاریخی حمام در ایران و مناطق همجوار، مشخص شد که الگوی معماری این محوطه با ساختار حمام‌های سنتی همخوانی ندارد.

روشن تصریح کرد: این محوطه به‌احتمال زیاد فضایی مرتبط با آب داشته است، اما استفاده دقیق آن هنوز نیازمند کاوش‌های تکمیلی است. براساس شواهد موجود، این فضا می‌تواند کارگاه چرم‌سازی، رنگرزی یا تولید کاغذ بوده باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز با اشاره به اهمیت تلفیق رشته‌ها در تحلیل آثار تاریخی گفت: خوانش اثر معماری بدون در نظر گرفتن باستان‌شناسی و مستندات تاریخی ناقص است. ما سعی کرده‌ایم با همکاری تیم‌های باستان‌شناسی و مرمتی، به یک بازخوانی واقع‌گرایانه و علمی از محوطه برسیم.

روشن در پایان بر ضرورت حفظ و مطالعه آثار ربع رشیدی تأکید کرد و افزود: این مجموعه تنها یک بنای مخروبه نیست؛ بخشی از تاریخ سرزمین ایران و آذربایجان است که زیر خاک مدفون شده و نیازمند توجه و حفاظت جدی است.